Tiến sĩ Terry F. Buss – Ảnh: NHẬT HUY

Tại Mỹ, bà Hillary Clinton, ứng cử viên trong cuộc chạy đua vào ghế tổng thống Mỹ năm nay, đang mắc trong mớ bòng bong những tranh cãi liên quan đến việc bổ nhiệm, thiên vị người thân, bạn bè.

Trong đó có chuyện khi bà Hillary Clinton là đệ nhất phu nhân cũng đồng thời là cánh tay phải của cựu tổng thống Bill Clinton, giúp ông đảm nhiệm mảng chính sách y tế tại Nhà Trắng, trong khi công việc này vốn dĩ phải do một cán bộ cấp cao của văn phòng nội các đảm nhận…

Giải pháp cho thực trạng này

Nhiều nước phát triển – đặc biệt là Mỹ, Anh, Nhật Bản và Úc – đã có những chính sách mạnh tay để giải quyết vấn đề bổ nhiệm, thiên vị người thân, bạn bè. Đó là hệ thống bổ nhiệm theo thực tài được tuân thủ nghiêm ngặt tại các cơ quan công quyền.

Hệ thống này đưa ra những nguyên tắc hướng dẫn và công cụ thực hiện chung như sau:

Mỗi vị trí công việc trong cơ quan nhà nước đều nêu rõ yêu cầu về kiến thức, kỹ năng và khả năng, trong đó có các yêu cầu cụ thể về trình độ đào tạo, chứng chỉ/chứng nhận, kinh nghiệm và có trường hợp phải thi. Bảng mô tả công việc được chuẩn hóa tại Anh, khối Thịnh vượng chung và Liên minh châu Âu.

Một cơ quan độc lập sẽ đăng thông báo tuyển người, đánh giá kiến thức, kỹ năng và khả năng của ứng viên đó, sau đó chọn ra những hồ sơ để các nhà quản lý xem xét. Việc tuyển dụng không do một cá nhân nào thực hiện, mà thường là một uỷ ban.

Các quy tắc đảm bảo minh bạch nêu rõ: tất cả các vị trí công việc và yêu cầu về kiến thức, kỹ năng, khả năng đều phải được đăng tải trên các trang web chính phủ.

Các quyết định về việc thăng chức, tăng lương theo thực lực và đánh giá hiệu suất công việc được qua ít nhất 3 cấp quản lý. Về cơ bản, việc nhân viên tặng quà lãnh đạo, thường thấy ở các nước đang phát triển, là việc hoàn toàn bị cấm tại các nước phát triển.

Một chính sách được thực hiện tại Mỹ để giảm thiên vị là luân chuyển cán bộ cấp cao thường xuyên, nhằm ngăn chặn việc tạo ảnh hưởng tại nơi làm việc. Nhân viên ngoại giao ở tất cả các cấp đều có nhiệm kỳ không quá dài tại một quốc gia, để đảm bảo họ không trở nên “quá gắn bó” với quốc gia bản địa và đặt lợi ích của nước bản địa lên trên lợi ích quốc gia.

Xử lý từ hành chính đến hình sự

Ở Mỹ, Đạo luật cải cách dịch vụ dân sự năm 1978 đặc biệt nghiêm cấm việc bổ nhiệm, thiên vị người thân, bạn bè. Cơ quan quản lý vấn đề này là Hội đồng Bảo vệ hệ thống bổ nhiệm theo thực tài (US Merit System Protection Board).

Những người vi phạm sẽ bị xử lý hành chính từ khiển trách, đình chỉ công việc, giáng chức đến buộc thôi việc. Có trường hợp phải nộp khoản tiền phạt 1.000 USD. Mỗi năm, hội đồng nói trên xử lý khoảng 8.000 vụ việc.

Tất nhiên nếu việc bổ nhiệm, thiên vị người thân, bạn bè dẫn đến hành vi phạm tội thì hình phạt có thể bao gồm cả việc bị bắt giam với các khoản phạt nặng nề.

Ví dụ trong trường hợp cố tình thiên vị lợi ích cho một người nào đó bằng cách phân biệt đối xử, trả thù hoặc gây rắc rối cho một người khác thì có thể phạm vào những tội khá nặng theo luật liên bang.

Những người có hành vi tham nhũng từ việc bổ nhiệm, thiên vị người thân, bạn bè đều phải đối mặt với những rắc rối hình sự. Những tội liên quan đến tài chính và đấu thầu luôn là tâm điểm chú ý của các cơ quan hành pháp.

Tiến sĩ TERRY F. BUSS  (viện sĩ, Học viện Hành chính quốc gia Hoa Kỳ)