Đoạn đầu nguồn rạch Nhiêu Lộc hiện nay – Ảnh: C.M.C

Bài viết này thử làm rõ câu chuyện lịch sử – địa lý của một con rạch góp phần làm nên diện mạo TP.

Có đứa trẻ con, ít nhất ở bốn, năm giáo xứ cận kề hai bên con rạch này (Nam Thái, An Lạc, Tân Chí Linh, Vinh Sơn, Thái Hòa) trước 1975 chưa từng tắm mưa, lội rạch (*) Nhiêu Lộc? Mưa thuở ấy… Trẻ con khắp nơi khu Ông Tạ túa ra đường.

Đứa chị bế đứa em, thằng lớn cõng thằng bé. Có đứa nhỏ bị cõng, bị bế, hãi nước, gào khóc lạc đi trong tiếng mưa. Kệ, “càng khóc to phổi càng khỏe” (!),  đứa cõng, đứa bế bảo vậy và vẫn cứ chạy nhảy, lội mưa, té nước nhau…

Trẻ con xóm Đại Lợi – Ông Tạ tắm mưa trên đường ngày 21-5-1998 – Ảnh: C.M.C.

Đất khởi nguồn rạch Nhiêu Lộc

Rạch Nhiêu Lộc dài 8.700m hiện chảy qua bốn quận: quận 3, Bình Thạnh, Phú Nhuận, Tân Bình (Thị Nghè chạy qua quận 1). Ở Tân Bình, nó qua phường 3, phường 5; trước 1975 là bốn ấp: Hàng Dầu, Khuông Việt, Tân Chí Linh và Vinh Sơn; đều thuộc khu trung tâm Ông Tạ.

Đoạn này thuở xưa không rõ rộng bao nhiêu. Mẹ tôi bảo rộng lắm, ghe thuyền chở bánh trái, củi nỏ… từ đâu tới không rõ, qua lại, trở đầu thoải mái. Các ghe củi cắm sào bên cầu Ông Tạ, đưa củi lên chất đầy hai bên cầu.

Đó là hình ảnh đầu thập niên 1960. Nhưng khi tôi lớn lên, từ giữa thập niên 1960, bắt đầu đã xuất hiện những nhà tôn áp sát rạch. Sau Mậu Thân 1968, tôi đi học qua đây hay ghé coi người ta dựng nhà ngay trên rạch. Lúc này, nước rạch đã chuyển màu đen kịt.

Xin nói rõ là “đầu nguồn hiện nay” vì trước 1954 và trước, sau khi Pháp vào, con rạch này đầu nguồn ở đâu lại là chuyện khác. Chỉ biết là ít nhất từ đầu thập niên 1970, con rạch đó đã teo tóp lại như một con mương, chảy yếu ớt phía sau Trường Nguyễn Thượng Hiền.

Năm 1973-1975, tôi học ở đây, thỉnh thoảng ra con mương này chơi thấy nó chỉ rộng chừng ba, bốn mét. Nước chảy liu tiu. Trên rạch, lính Đại Hàn trước đó đóng quân ở đây nên có rào kẽm gai để bảo vệ an ninh.

“Đầu nguồn hiện nay”, tôi ghi rõ vậy do rạch bị lấp dần dà trước và sau 1975. Giờ nó nằm ở hai phường 3 và 5 quận Tân Bình, gần cầu số 1 đường Hoàng Sa – Trường Sa.

Khu Ông Tạ xưa hầu như nhà nào cũng có giếng. Giếng nào cũng ăm ắp nước. Nhà nào ở khu Tân Chí Linh, Vinh Sơn, An Lạc… sát bên rạch Nhiêu Lộc trước và sau 1975 một chút đều biết hàng chục giếng nước nơi đây tự phun trào lên mặt đất suốt ngày đêm. Càng gần rạch, nước trào càng mạnh.

Đến đầu thập niên 1970, xung quanh Trường Chúa Cứu Thế trong ngõ Tân Chí Linh (nay là hẻm 107 Phạm Văn Hai, Tân Bình) mà tôi theo học, tôi thấy có mấy giếng như vậy. Mùa mưa, nước từ các giếng trào lên ồ ạt, ngập cả xung quanh; trong vắt và rất ngọt. Đám học trò chúng tôi đi học, về học hay ghé qua rửa mặt, rửa chân và uống thẳng nước giếng ấy, tỉnh cả người.

Và nước đầu nguồn

Đất Ông Tạ xưa hầu hết là vùng thấp trũng, ruộng nước, đầm lầy… Và đây là câu trả lời cho thắc mắc của không ít người: nước đầu nguồn rạch Nhiêu Lộc từ đâu ra?

Sau khi chiếm đóng và tạm ổn định vùng đất Sài Gòn – Gia Định, chính quyền thực dân tổ chức khảo sát kỹ hơn về tình trạng đất đai. Năm 1900, một bộ bản đồ “Environs de Saïgon 1900” (vùng phụ cận/ngoại ô Sài Gòn) cỡ lớn về sông ngòi, kinh rạch, đường sá, khu dân cư… Sài Gòn – Gia Định gồm năm tấm ghép khổ lớn đã được Sở Địa lý Đông Dương (Géographique de l’Indo-Chine) thực hiện.

Tấm thứ ba của bộ bản đồ này ghi nhận khá cận cảnh ngoại ô của hai TP Sài Gòn, Chợ Lớn. Theo đó, đến 1900 toàn bộ khu vực bên phải đường Cách Mạng Tháng 8, từ Lý Chính Thắng hiện nay xuống, qua ngã tư Bảy Hiền 2/3 đoạn đường đến Bà Quẹo hầu hết là ruộng ngập nước (bên trái nay là cư xá Bắc Hải, đường Bành Văn Trân, xóm dệt Quảng Nam – Tân Bình, Hòa Hưng… thế đất cao hơn).

Rạch Nhiêu Lộc rộng, sâu; xung quanh là đầm lầy… Có lẽ đây là một trong những lý do quan trọng khiến đội quân viễn chinh Pháp – Tây Ban Nha khi tấn công đại đồn Chí Hòa 1861 đã không chọn hướng (bắc đại đồn) này mà chọn mặt bên kia: hướng nam, khu Phú Thọ hiện nay và đánh vòng lên Bà Quẹo, tấn công hậu cứ đại đồn.

Bà giáo Dũng, hẻm 148, thuở còn thiếu nữ lội rạch Nhiêu Lộc ở khu 6, Vinh Sơn, đầu nguồn hiện nay năm 1958. Góc phải ảnh, bên dưới có một chiếc ghe đang chờ nước lớn – Ảnh: Gia đình cung cấp

Rạch Nhiêu Lộc chảy giữa vùng ruộng nước, đầm lầy ấy. Tuy vậy, trong bản đồ “Environs de Saïgon 1900”, nó chỉ mấp mé qua đường Hoàng Văn Thụ hiện nay một chút và bẻ sang trái cũng một chút. Không chỉ tấm này, các tấm bản đồ thời Pháp cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 tôi có đều như vậy.

Trước đó, năm 1882, 21 năm sau khi đại đồn Chí Hòa (rộng 1km, dài 3km với khu vực cổng đại đồn nằm ngay ngã ba Ông Tạ) thất thủ (1861), một tấm bản đồ địa hình (plan topographique) “20eme arrondissement et ses environs” vùng Sài Gòn – Gia Định tỉ lệ 1:20.000 rất lớn đã được thực hiện. Trong đó, rạch Nhiêu Lộc vẫn chỉ “quanh quẩn” khu ngã tư Bảy Hiền, áp sát đường Hoàng Văn Thụ hiện nay.

Tấm bản đồ này cũng cho thấy chạy dài theo cạnh bắc đại đồn 3km là rạch Nhiêu Lộc vẫn còn đó với một bất ngờ: cùng với một cạnh là rạch Nhiêu Lộc, ba cạnh còn lại, kể cả khu cổng đại đồn phức tạp nhiều đường ngang ngõ tắt đều có hào nước (đến đầu thế kỷ 20, một số bản đồ thời Pháp vẫn vẽ đại đồn và hào nước, tức đến lúc đó, cả hai vẫn chưa bị san lấp hoàn toàn).

“Lịch sử cuộc viễn chinh Nam Kỳ” của trung úy hải quân Pháp Léopold Pallu, sĩ quan tổng hành dinh đề đốc chỉ huy Leonard Charner, cũng có ghi chép về hào nước quanh tường đại đồn. Cạnh hào nước dưới của đại đồn chạy qua khu Bàu Cát hiện nay, chắc chắn không thuộc rạch Nhiêu Lộc.

Cạnh trên của hào nước ăn từ đoạn rạch đầu nguồn này lên tới gần Bà Quẹo, chạy thẳng tắp. Khó nói con rạch Nhiêu Lộc vốn cong quẹo lại có thể tự dưng chạy một mạch như vậy tới gần Bà Quẹo, nếu không có bàn tay tác động của con người.

Nhà văn Sơn Nam có nhầm?

Trước đó gần nửa thế kỷ, năm 1815, võ tướng Nhà Nguyễn và là người Việt đầu tiên vẽ bản đồ Sài Gòn – Gia Định xưa theo phương pháp phương Tây là Trần Văn Học. Trong tấm bản đồ của mình, ông đã vẽ rạch Nhiêu Lộc dài qua đường Hoàng Văn Thụ hiện nay, chạy lên phía Bà Quẹo.

Ông Học là dân Sài Gòn – Gia Định gốc. Có lẽ đó là một trong những cơ sở nhà văn, nhà nghiên cứu Sài Gòn – Gia Định xưa nổi tiếng Sơn Nam viết trong “Bến Nghé xưa”: “Kênh Nhiêu Lộc bắt nguồn từ khu vực Bàu Cát, quận Tân Bình”.

Trên bản đồ Trần Văn Học 1815, rạch Nhiêu Lộc ăn qua ngã tư Bảy Hiền hiện nay và ăn vô một bàu nước (hiện nay là khu vực chợ và đường Hoàng Hoa Thám)

Tuy nhiên, nếu lấy khu vực Bàu Cát hiện nay nằm bên trái đường Trường Chinh (tính từ ngã tư Bảy Hiền lên Bà Quẹo) thì có thể nhà văn Sơn Nam nhầm với hào nước mặt tây do quân dân Nhà Nguyễn đào để phòng thủ đại đồn vẫn còn ở đó mấy chục năm sau?

Vì thực tế rạch Nhiêu Lộc trong bản đồ Trần Văn Học 1815 nằm bên phải đường Trường Chinh hiện nay, bắt đầu bằng một cái bàu/ao rộng vài chục, dài cả trăm mét.

Con rạch Nhiêu Lộc đoạn này khi ấy nếu có, có lẽ cũng cạn, ngắn và đứt đoạn nên quân dân Nhà Nguyễn khi xây dựng đại đồn đã khơi dòng, nối dài nó đi THẲNG TẮP (chứ không quanh quẹo như rạch tự nhiên) dọc theo tường đại đồn, tới gần Bà Quẹo.

Trên Plan topographique – 20eme arrondissement et ses environs 1882, rạch Nhiêu Lộc chỉ ăn qua ngã tư Bảy Hiền (ngã tư giữa ảnh) một chút, quẹo trái một chút, chưa ra đường Trường Chinh hiện nay. Trên nữa là hào nước đại đồn CHẠY THẲNG TẮP

Các bản đồ Pháp nhất loạt vẽ chi tiết hình ảnh “thẳng tắp” này. Ở các bản đồ vẽ cuối thế kỷ 19 đều ghi nhận rạch Nhiêu Lộc chỉ nhích qua đường Hoàng Văn Thụ hiện nay một chút, đâu khoảng trên dưới 100m và bẻ hướng sang trái (về phía đường Trường Chinh hiện nay – sát khu vực trước 1983 là nghĩa trang Quân đội Pháp, nay là Trung tâm Triển lãm và hội chợ Tân Bình).

Cầu Khuông Việt trước khi bị dỡ bỏ thay bằng cầu số 1 ngay đầu nguồn hiện nay gần đó – Ảnh tư liệu

Khu đầu nguồn rạch Nhiêu Lộc hiện nay. Đường bên trái là Lê Bình, vốn là nhánh đầu nguồn xưa – Ảnh C.M.C

Tháng 7-2004, tháo dỡ cầu Ông Tạ (vị trí hàng cột điện). Hai bên là cầu số 2 và cầu số 3 (màu vàng) đã xây dựng xong trước đó – Ảnh: TRẦN TIẾN DŨNG

Cầu số 2 và 3 hiện nay – Ảnh C.M. C

Nhiêu Lộc từng là rạch thoát nước cho một nửa phi trường Tân Sơn Nhứt

Bản đồ Sài Gòn – Chợ Lớn năm 1959 cho thấy rạch Nhiêu Lộc đã teo tóp khi chạy qua khu Chăn Nuôi hiện nay (lúc đó là Trung tâm Thực nghiệm Chăn nuôi, chưa có dân). Một con kinh khác chạy vô khu sân bay.

Bản đồ của Sở Đồ bản Quân đội Hoa Kỳ ở Viễn Đông – USAMSFE 1962 vẽ rất chi tiết hệ thống kinh thoát nước sân bay vào rạch Nhiêu Lộc

Một số người ngỡ rạch Nhiêu Lộc tự nhiên chạy tới Tân Sơn Nhứt bởi nếu khi lội ngược dòng rạch, đúng là nó chạy tuốt tới sát cạnh dài chu vi sân bay, phía nam. Thật ra dòng chính của rạch hiện nay đã bị lấp thành đường Lê Bình.

Đoạn “rạch” dẫn sang khu Hoàng Việt (phường 4, Tân Bình) nay cũng bị lấp, chuyển thành cống hộp dưới đường Út Tịch trước khi đến phi trường thật ra là một con kênh đào sau năm 1954. Các bản đồ Sài Gòn trước 1954 không hề có đoạn kinh này.

Nó chính thức xuất hiện trong tấm bản đồ chi tiết in năm 1958 của Nha Địa dư quốc gia Việt Nam cộng hòa, dựa theo không ảnh 1953 và điều chỉnh năm 1956, “bổ túc trắc họa Đô thành năm 1957”.

Sau đó, tấm bản đồ năm 1962 của Sở Đồ bản quân đội Hoa Kỳ ở Viễn Đông – USAMSFE vẽ chi tiết hơn theo không ảnh lúc ấy cho thấy đoạn này, bản đồ ghi rõ là canal (kinh).

Nước từ sân bay (lúc ấy chưa có dân) đổ về chỉ là nước mưa tự nhiên. Và đó là lý do trước 1975 và tận thập niên 1980, dù lúc ấy rạch Nhiêu Lộc đã ô nhiễm lắm rồi, nhưng khi mưa, nước rạch vẫn khá trong. Con nít Ông Tạ vẫn vô tư tắm mưa, lội rạch và tranh thủ bắt cá trôi về từ khu vực phi trường.

———————

(*) Bài này xin viết là rạch, không gọi kinh/kênh. Sông rạch là dòng chảy tự nhiên, kinh/kênh mương là dòng chảy nhân tạo. Nhiêu Lộc là một dòng chảy tự nhiên. Tất cả bản đồ từ thời Pháp đến trước 1975 đều ghi là rạch Nhiêu Lộc.