Một cuộc diễn tập chống thảm họa hạt nhân ở Nhà máy Zaporizhzhia, Ukraine vào hôm 17-8 – Ảnh: REUTERS

Tuyên bố của ông Zelensky được đưa ra trong bối cảnh nước này sắp kỷ niệm Quốc khánh lần thứ 31 (tách khỏi Liên bang Xô viết) vào ngày 24-8. Thời điểm này cũng vô tình trùng hợp cột mốc 6 tháng Nga bắt đầu “chiến dịch quân sự đặc biệt” ở Ukraine (24-2).

“Căn cứ quân sự” Zaporizhzhia

Các cuộc tấn công pháo kích trong những tuần gần đây vào khu vực gần nhà máy điện hạt nhân Pivdennoukrainsk và Zaporizhzhia ở Ukraine đang dấy lên lo ngại về tai nạn hạt nhân, dù cho hai bên liên tục đổ trách nhiệm tấn công cho nhau.

Điểm nóng hiện quay xung quanh Nhà máy Zaporizhzhia – nhà máy điện hạt nhân lớn nhất ở châu Âu bao gồm 6 lò phản ứng. Nhà máy này vốn cung cấp từ 10 – 20% lượng điện cho Ukraine trước cuộc xung đột và đã nhanh chóng bị quân đội Nga chiếm giữ chỉ chưa đầy 10 ngày sau khi Nga đưa quân đến Ukraine.

Tuy nhiên, người Nga vẫn giữ nhân viên Ukraine để tiếp tục vận hành nhà máy dưới sự kiểm soát của Công ty điện hạt nhân nhà nước Nga Rosatom.

Vấn đề là Zaporizhzhia đang ở trong tình trạng nguy hiểm hơn khi ở trong tay người Nga. Vào tháng 7, lực lượng Nga được cho là đã triển khai các bệ phóng tên lửa trong khu phức hợp, biến nó thành một căn cứ quân sự.

Vào đầu tháng 8, Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) cho biết nhà máy “hoàn toàn mất kiểm soát” và cần được kiểm tra, sửa chữa. Các vụ pháo kích gần đây vào cơ sở khiến cơ quan giám sát an toàn hạt nhân của Liên Hiệp Quốc (LHQ) phát ra cảnh báo và kêu gọi một nhóm chuyên gia độc lập đến kiểm tra nhà máy.

Vào tuần trước, Rafael Mariano Grossi, tổng giám đốc IAEA, cho biết rằng ông “vô cùng lo ngại về vụ pháo kích”, trong đó nhấn mạnh “nguy cơ rất thực của một thảm họa hạt nhân có thể đe dọa sức khỏe cộng đồng và môi trường ở Ukraine và hơn thế nữa”.

Ông Grossi cũng cảnh báo rằng: “Bất kỳ hỏa lực quân sự nào nhắm vào hoặc từ cơ sở hạt nhân đều có thể chơi với lửa, với hậu quả thảm khốc có thể xảy ra”.

Những lo ngại về sự an toàn của các lò phản ứng hạt nhân Zaporizhzhia đã làm dấy lên báo động quốc tế ngày càng tăng và kêu gọi thiết lập một khu phi quân sự xung quanh địa điểm này. Tổng thư ký LHQ Antonio Guterres trong chuyến thăm Ukraine tuần qua cũng kêu gọi tất cả các lực lượng vũ trang rời khỏi Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia và cảnh báo rằng bất kỳ thiệt hại nào đối với cơ sở này sẽ là “hành động tự sát”.

Trước đó, ngày 10-8 ngoại trưởng các nước nhóm G7 tuyên bố Nga phải giao lại “quyền kiểm soát nhà máy cho Ukraine ngay lập tức” và các “nhân viên Ukraine vận hành Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia phải có khả năng thực hiện nhiệm vụ của mình mà không bị đe dọa hoặc áp lực”. Thậm chí tình hình tại nhà máy cũng đã được thảo luận trong cuộc điện đàm giữa Tổng thống Pháp Emmanuel Macron và Tổng thống Nga Vladimir Putin vào hôm 19-8.

Nhất tiễn song điêu

Có lẽ hơn bất kỳ quốc gia nào trên thế giới, Ukraine nhận thức được hậu quả của một vụ nổ nhà máy điện hạt nhân tàn khốc như thế nào. Năm 1986, Ukraine đã phải hứng chịu sự cố điện hạt nhân tồi tệ nhất thế giới tại Chernobyl kéo dài hàng thập niên, dẫn đến việc chất phóng xạ phân tán khắp lục địa châu Âu.

Khi người Nga chiếm giữ Zaporizhzhia, họ có lẽ đã lên kế hoạch kỹ. Vào đầu tháng 8, chủ tịch cơ quan năng lượng hạt nhân của Ukraine Energoatom cho biết Nga muốn kết nối Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia với lưới điện Crimea – bán đảo hiện nay do Nga kiểm soát từ năm 2014.

Việc ngừng cung cấp điện từ nhà máy sẽ làm tăng áp lực lên các khu vực miền nam Ukraine, khiến các nơi này không có năng lượng khi mùa đông đến. Tuần trước, Tổng thư ký LHQ Antonio Guterres cho biết điện năng sản xuất tại nhà máy phải thuộc về Ukraine.

Trong chuyến thăm thành phố cảng Odessa của Ukraine ở phía nam, ông nói: “Rõ ràng, điện sản xuất từ Zaporizhzhia là điện của Ukraine và nó cần thiết – đặc biệt là trong mùa đông – đối với người dân Ukraine. Và nguyên tắc này phải được hoàn toàn tôn trọng”.

Ngoài ra, việc chiếm giữ nhà máy điện hạt nhân cũng như các cơ sở hạ tầng thiết yếu của Ukraine sẽ tạo ra đòn bẩy thương lượng lớn nhất cho người Nga khi mùa đông đến. Bằng việc ngắt kết nối chúng khỏi lưới điện của Ukraine, người Nga góp phần làm gián đoạn nguồn cung cấp năng lượng cho châu Âu.

Không chỉ muốn “nắm thóp” Ukraine, Matxcơva muốn tạo những “cú đấm” knock-out đối với châu Âu lục địa từ nguồn cung dầu mỏ, khí đốt và điện năng. Ngoài ra, Ukraine cũng hiểu rằng họ không muốn có một Chernobyl thứ hai.

Người Ukraine có lẽ không dại gì pháo kích nặng nề vào Zaporizhzhia để gây tai họa hạt nhân cho chính họ, và người Nga cũng hiểu điều này để có thể sử dụng cơ sở điện hạt nhân Zaporizhzhia như một “pháo đài quân sự” để tấn công các địa điểm khác.

Lục địa châu Âu thì rõ ràng đang sợ “con tin” này của Nga hơn cả nguồn năng lượng dầu mỏ và khí đốt.