Hội thi Khoa học kỹ thuật quốc tế ISEF 2022 đang diễn ra tại Mỹ (từ 4 – 13.5), với hai hình thức thi trực tiếp và trực tuyến. Đoàn Việt Nam có 7 dự án tham gia, đều với hình thức dự thi trực tuyến. Trên trang chính thức của Hiệp hội Khoa học và cộng đồng (Mỹ), đã đăng tải công khai hồ sơ của tất cả thí sinh dự thi (qua phòng trưng bày ảo).

Sau khi xem nội dung các dự án của học sinh Việt Nam được giới thiệu trên trang của ISEF 2022, nhiều nhà khoa học người Việt trong và ngoài nước cho biết họ thực sự “choáng” vì hàm lượng khoa học trong các dự án cao tương đương với các công trình khoa học có chất lượng của những người làm công tác nghiên cứu chuyên nghiệp.

Tự làm hoàn toàn, hay kê khai thông tin không trung thực ?

Trong số 7 dự án của học sinh (HS) Việt Nam đang tham gia ISEF 2022, chỉ 2 dự án trong gian trưng bày ảo của mình có tờ khai mẫu 1C. Đây là tờ khai của người hướng dẫn đánh giá, chứng nhận vai trò và đóng góp của HS. Xem nội dung trên tờ khai này, người xem được biết dự án có người hướng dẫn hay do HS tự làm hoàn toàn; nếu có người hướng dẫn thì người hướng dẫn đánh giá, chứng nhận đóng góp của HS như thế nào; người hướng dẫn cũng sẽ công bố HS có hay không tiến hành nghiên cứu và có hay không sử dụng trang thiết bị, máy móc ở các trường đại học, viện nghiên cứu hay doanh nghiệp.

Một trang trình bày nghiên cứu của một dự án thuộc Sở GD-ĐT Hà Nội, trong đó các tác giả phải dùng các kỹ thuật phân tích hiện đại  CHỤP TƯ LIỆU

Gian trưng bày ảo của 5 dự án còn lại không có tờ khai mẫu 1C kèm theo. Một trong số này là dự án “Nhựa sinh học tạo từ tinh bột huyền có khả năng tự phân hủy” của Sở GD-ĐT An Giang. Đây là dự án thuộc lĩnh vực khoa học vật liệu. Để thực hiện dự án, các tác giả phải chế tạo màng, đánh giá độ bền cơ học, đo hàm ẩm, nuôi cấy vi sinh vật, phân tích màng bằng kỹ thuật hiển vi điện tử quét, phổ hồng ngoại, phổ tử ngoại – khả kiến… Theo thông tin trên website ISEF, dự án này không có người hướng dẫn, không sử dụng máy móc, trang thiết bị ở trường đại học, viện nghiên cứu hay doanh nghiệp nào.

Trên diễn đàn Liêm chính khoa học, thành viên A.J, một nhà khoa học đang làm việc ở nước ngoài, bình luận: “Thật khó tin vì toàn bộ dự án do HS tự làm, và làm tại nhà, từ đầu đến cuối. Dự án này phải nuôi cấy vi sinh vật, sử dụng kính hiển vi điện tử quét, máy đo phổ hồng ngoại, phổ tử ngoại – khả kiến và nhiều thiết bị chế tạo, đánh giá khác. Những kỹ thuật này không thể thực hiện ở nhà hay tại trường THPT. Như vậy, chắc chắn tác giả dự án phải được nhà khoa học hướng dẫn, nhưng các em đã không gửi thông tin về người hướng dẫn này cho ISEF”.

Hàm lượng khoa học ngang luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ

Nhưng ngay cả với 2 dự án có tờ khai mẫu 1C, nhiều nhà khoa học sửng sốt về năng lực nghiên cứu của các HS, qua nội dung trong gian trưng bày ảo của 2 dự án này. Cụ thể: dự án “Effective Plasmonic Photocatalyst Based on g-C3N4” (tên tiếng Việt là “Tăng cường hoạt tính quang xúc tác xử lý ô nhiễm môi trường của g-C3N4 bằng hiệu ứng cộng hưởng plasmon bề mặt”) của Sở GD-ĐT Hà Nội; dự án “Cancer Stem Cell Targeting Ability of Saponin” (tên tiếng Việt “Phân lập, đánh giá khả năng nhắm đích tế bào gốc ung thư dạ dày của phân đoạn chứa hợp chất saponin và bào chế sản phẩm từ cây lá khôi”) của Sở GD-ĐT Thái Nguyên.

Trang 2 của mẫu 1C, là văn bản người hướng dẫn tự khai với nội dung đánh giá, chứng nhận vai trò và đóng góp của học sinh

Dự án của Sở GD-ĐT Thái Nguyên được giới thiệu do tiến sĩ Nguyễn Phú Hùng, Trưởng khoa Công nghệ sinh học, Trường ĐH Khoa học (ĐH Thái Nguyên), hướng dẫn. Trong tờ khai mẫu 1C, TS Hùng chứng nhận các tác giả là những người đưa ra ý tưởng dự án, tự thiết kế phương pháp nghiên cứu, tự chiết xuất saponin, tự nuôi cấy tế bào, tự vận hành các thiết bị phân tích, tự xử lý số liệu. Để thực hiện dự án, các HS phải thông thạo nhiều kỹ thuật như làm tiêu bản, soi kính hiển vi, sắc ký lỏng, miễn dịch huỳnh quang, PCR, MTT…

Tuy nhiên, cộng đồng khoa học cũng đã phát hiện tiến sĩ Hùng là người chủ nhiệm một đề tài rất giống ý tưởng dự án nói trên của HS Sở GD-ĐT Thái Nguyên, đề tài do Quỹ NAFOSTED tài trợ (mã số 108.05-2017.331). Ngoài ra, có nhà khoa học còn nhận thấy dự án của Sở GD-ĐT Thái Nguyên giống nội dung luận văn thạc sĩ sinh học ứng dụng “Nghiên cứu tác động của dịch chiết lá khôi lên sự biểu hiện của các gene kiểm soát chu kỳ tế bào của tế bào gốc ung thư dạ dày” của Nguyễn Thị Hải Hồng do tiến sĩ Lê Thị Thanh Hương ở ĐH Thái Nguyên hướng dẫn năm 2019 (tiến sĩ Lê Thị Thanh Hương là vợ của tiến sĩ Nguyễn Phú Hùng).

“Dự án này của 2 HS thực hiện trong tối đa 1 năm nhưng có hàm lượng khoa học không thua kém nhiều luận văn thạc sĩ công nghệ sinh học của ĐH Thái Nguyên và cao hơn chính công trình của tiến sĩ Nguyễn Phú Hùng đã xuất bản phục vụ đề tài 108.05-2017.331”, thành viên A.J nhận xét.

Theo thành viên Ng A.Khoa, là nhà nghiên cứu lĩnh vực y sinh và sức khỏe nên khi đọc dự án của Sở GD-ĐT Thái Nguyên, ông không thể tin tác giả chỉ mới là những HS THPT. “Chắc chắn một điều, để nghĩ ra được cái đề tài đó, tác giả phải đạt trình độ kiến thức trên tầm HS THPT. Đó là chưa kể việc các em làm thực nghiệm thế nào? Thời gian đâu để làm thực nghiệm?”, Ng A.Khoa đặt câu hỏi, rồi chia sẻ thêm: “Tại lab mình làm việc, hồi năm 2019 cũng có một nhóm HS đến xin tham gia làm nghiên cứu, nhưng thực sự các em chỉ đến được 2 – 3 buổi đầu, vì đều rất bận học”.

Về dự án “Tăng cường hoạt tính quang xúc tác xử lý ô nhiễm môi trường của g-C3N4 bằng hiệu ứng cộng hưởng plasmon bề mặt” của Sở GD-ĐT Hà Nội, giới khoa học cũng đặt nhiều nghi vấn. Dự án này do PGS Nguyễn Ngọc Hà, Trưởng khoa Hóa học, Trường ĐH Sư phạm Hà Nội, hướng dẫn. PGS Hà là chủ nhiệm một đề tài được Quỹ NAFOSTED tài trợ với chủ đề tương tự.

Thành viên A.J bình luận: “Theo tờ khai mẫu 1C, PGS Nguyễn Ngọc Hà chứng nhận 2 HS là những người đưa ra ý tưởng dự án, tự tính toán, lập trình, tự tổng hợp vật liệu xúc tác, tự tiến hành thí nghiệm đánh giá hoạt tính xúc tác của vật liệu, tự phân tích và xử lý số liệu, tự xây dựng các đồ thị và bảng biểu. Để thực hiện dự án này, HS phải thông thạo machine learning, computational chemistry và rất nhiều kỹ thuật phân tích hiện đại như XPS, EDX, AFM, TEM, SEM, XRD, FTIR, BET, PL, UV-Vis DRS, LC-MS, HPLC… Thời gian thực hiện dự án chỉ 1 năm, nhưng dự án có hàm lượng khoa học không thua kém luận án tiến sĩ hóa học ở các trường đại học tốt trên thế giới và cao hơn nhiều so với 5 công trình đã xuất bản của các nghiên cứu sinh và học viên cao học tham gia đề tài 05/2018/TN (là đề tài do NAFOSTED tài trợ mà PGS Hà làm chủ nhiệm)”.