Hơn 4 năm trước, ông Hà Đăng Sơn, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu năng lượng và tăng trưởng xanh, dẫn một đoàn công tác vào tìm hiểu cơ hội phát triển điện mặt trời (ĐMT) tại một số tỉnh nam Trung bộ. Điều mà nhóm chuyên gia của ông Sơn mong muốn là các địa bàn rất có tiềm năng về ĐMT có thể cam kết sẽ phát triển ít nhất khoảng 500 MW mỗi tỉnh.

“Khi đó, một số doanh nghiệp (DN) nội nói dung lượng thị trường cỡ đó là đủ hấp dẫn họ dấn thân vào đầu tư sản xuất tấm pin ĐMT. Nhưng các địa phương chỉ nói có thể hứa ở mức 200 MW/tỉnh. Có điều bất ngờ là 1 năm sau, họ lại xin Chính phủ bổ sung quy hoạch lên tới 2.000 MW”, kể lại chuyện này mà ông Sơn phải tiếc nuối, bởi DN nội khi ấy đã lỡ mất cơ hội đặt chân vào lĩnh vực với nhu cầu thị trường chỉ sau một thời gian đã lên tới hàng tỉ USD/năm.

Theo thống kê của Bộ Công thương, tháng 3.2019, cả nước mới có 5 dự án ĐMT trang trại đi vào hoạt động với công suất 240 MW. Nhưng chỉ 3 tháng sau, số dự án đã lên tới 90. Lãnh đạo Trung tâm điều độ hệ thống điện quốc gia (A0) nói rằng đó là kỷ lục không chỉ của Việt Nam mà thậm chí cả ngành năng lượng thế giới, khi chỉ trong một thời gian rất ngắn đã chứng kiến số dự án tăng với cấp số lũy thừa.

Số liệu của Cục Công nghệ thông tin và thống kê hải quan cho hay năm 2019, DN trong nước đã nhập 36,2 triệu tấm pin mặt trời với giá trị 844,8 triệu USD, tăng 224,4% so với năm trước. Tuyệt đại đa số được các DN tư nhân nhập về từ nước láng giềng.

Đại diện Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) kể ngay như dự án ĐMT Phước Thái 1 (50 MW, mức đầu tư 1.100 tỉ đồng) của EVN cũng phải nhập pin từ Trung Quốc. Các dự án Phước Thái 2 và 3 tới đây cũng khó tránh khỏi điều này nếu vẫn đấu thầu quốc tế. “Bởi không nhà thầu nào trong nước đáp ứng được tiêu chí số lượng lẫn kỹ thuật”, ông nói.

Câu chuyện của ĐMT mái nhà năm 2020 cũng tương tự. Trung bình mỗi ngày trong tháng 12.2020, hệ thống của EVN ghi nhận có thêm hàng nghìn dự án ĐMT áp mái được đấu nối, với khoảng 200 MW tăng thêm. Tháng 7.2019, khi Bộ Công thương ban hành quyết định phê duyệt chương trình phát triển ĐMT mái nhà tại Việt Nam, cả nước có khoảng 4.000 dự án ĐMT áp mái với tổng công suất vỏn vẹn 45 MW. Nhưng đến hết năm 2020, cả nước đã có hơn 101.000 dự án ĐMT áp mái, tổng công suất 8.000 MW, tăng 25 lần về số dự án và 177 lần về công suất.

Các chuyên gia, nhà phát triển dự án trên thế giới lại một lần nữa “ngả mũ” để nói về sự phát triển thần kỳ trong lĩnh vực năng lượng tái tạo. Nhưng số liệu hải quan cũng cho biết trong năm này, số tấm pin mặt trời nhập về vọt lên 114,6 triệu tấm, với giá trị lên tới 2,4 tỉ USD. Giá trị nhập khẩu này tăng 185,2% so với năm 2019.

Mặc dù Việt Nam đã xuất hiện một vài DN khối FDI làm pin mặt trời, nhưng chủ yếu là nhập thiết bị gần như hoàn chỉnh về để gia công, lắp ráp đơn giản ở công đoạn cuối, với số lượng không đáng kể. Nhiều chuyên gia kinh tế, năng lượng lẫn DN không khỏi nuối tiếc bởi thị trường hàng tỉ USD mỗi năm này chúng ta đã “nhường trắng” cho nước ngoài.

“Làm pin mặt trời không khó, nhưng chính sách của chúng ta không rõ, không tạo ra một dung lượng thị trường ổn định, dài hơi, đủ lớn để DN nội yên tâm đầu tư, để cạnh tranh được về giá với công xưởng Trung Quốc”, ông Hà Đăng Sơn nói.

Lãnh đạo một tập đoàn tư nhân nội trong lĩnh vực ĐMT phân tích chính sách giá FIT1 (Quyết định 11) từ khi ra đời đến khi kết thúc chỉ 2 năm. Giá FIT2 (Quyết định 13) đáng ra phải có từ cuối 2019, nhưng tới tháng 4.2020 mới có và hết hạn 8 tháng sau đó. Chính sách giá mới tiếp theo lẽ ra phải ban hành gần 5 tháng trước, nhưng nay cũng chưa có.

“Vậy thì làm sao DN yên tâm đầu tư lớn để sản xuất”, ông đặt câu hỏi, rồi kể năm ngoái tập đoàn đã có kế hoạch phối hợp với cơ quan quản lý xây dựng bộ tiêu chuẩn, quy chuẩn Việt Nam cho pin mặt trời; thành lập các phòng nghiên cứu phát triển (R&D) trong khu công nghệ cao để nghiên cứu ra những tấm pin phù hợp hơn với khí hậu Việt Nam… “Mong muốn của chúng tôi là làm cả những nhà máy phát điện mi ni bằng cách đi thuê mái nhà xưởng của các xí nghiệp, rồi lắp những tấm pin mang thương hiệu Việt của mình lên”, ông kể. Thế nhưng đến nay, những kế hoạch này đành phải hoãn lại vì chính sách ĐMT đang “đóng băng” 5 tháng qua.

Một chuyên gia về ĐMT nhẩm tính 2 năm 2019 – 2020, giá đầu tư 1 MW ĐMT trung bình 20 tỉ đồng và với công suất hơn 16.000 MW được xây dựng trong thời gian này, thì Việt Nam phải bỏ ra cỡ 15 tỉ USD, mà phần lớn là đầu tư tư nhân, cho những dự án siêu nhỏ, nhỏ và vừa.

“Tức là nó rất vừa sức cho DN nội tham gia. Nhưng tiếc rằng, chúng ta đi nhập cả. Nói trắng ra là chúng ta đã “nhường hẳn” sân chơi tỉ USD cho nhà thầu ngoại. Đây là bài học để rút kinh nghiệm cho các thị trường khác về sau, ví dụ như điện gió tới đây chẳng hạn”, ông nói.