Theo ông Nguyễn Văn Đôn, Giám đốc Công ty TNHH Việt Hưng (Tiền Giang) – công ty hiện đang tồn tại cảng Cát Lái gần 4.500 tấn gạo, chưa xuất đi được do lệnh tạm ngưng xuất khẩu (XK) từ ngày 24.3. “Đùng một cái, sáng sớm đầu tuần ngày 13.4 vào văn phòng mới hay hôm qua chủ nhật hải quan mở hệ thống đăng ký tự động, các công ty đăng ký hết hạn ngạch mất rồi dù nhân viên công ty trực liên tục cũng không thấy thông tin. Quá bất ngờ và quá khó hiểu!”, ông Đôn kể lại và nhấn mạnh việc cho mở tờ khai ngay trong đêm, lại là đêm cuối tuần là thiếu minh bạch. “Tại sao Tổng cục Hải quan không có thông báo trước cho doanh nghiệp (DN) về thời gian sẽ mở cửa để làm tờ khai XK gạo theo hạn ngạch? Đáng lẽ hải quan phải ưu tiên cho hàng đã làm tờ khai giữa chừng, đã chở gạo đóng container ra tại cảng rồi làm thủ tục trước. Tổng lượng gạo các DN đang tồn chờ xuất hơn 250.000 tấn. Làm thủ tục cho số đó xuất rồi, còn gần 150.000 tấn mới tính đến chuyện cho mở tờ khai mới”, ông Đôn bức xúc đặt một loạt câu hỏi và kiến nghị, các tờ khai trong khuya 11.4 và ngày 12.4 nếu chưa thu mua kịp để chở gạo ra cảng, mà chỉ kiểu “xí phần” thì nên hủy bỏ. DN đã làm thủ tục giữa chừng, đã chở gạo ra cảng cần phải được ưu tiên tham gia xuất theo hạn ngạch tháng 4.

Ông Phạm Thái Bình, Tổng giám đốc Công ty cổ phần nông nghiệp công nghệ cao Trung An (TP.Cần Thơ), thì đã gửi đơn kêu cứu lên Thủ tướng, Văn phòng Chính phủ, Bộ Công thương liên quan việc này. Trước đó vào sáng 11.4, Công ty Trung An nhận được các công văn về việc cho phép XK 400.000 tấn gạo và có hiệu lực từ 0 giờ ngày 11.4. Sau đó nhân viên công ty trực liên tục để chờ hệ thống hải quan tự động mở tờ khai nhưng luôn được trả lời “thực hiện không thành công”. Thế nhưng, đến sáng 12.4 là chủ nhật, nhân viên lên hệ thống để tiếp tục mở tờ khai thì công bố đã đủ chỉ tiêu. “Ở đây có lỗ hổng trong đăng ký mở tờ khai theo hệ thống tự động là sẽ nảy sinh tình trạng khai khống “xí chỗ” trước. Nếu vậy, những lần sau nữa, nhiều DN XK xưa nay cũng khó chen chân. Theo tôi, cơ quan hải quan phải cho tiếp nhận những lô hàng đang khai dang dở và cho thông quan toàn bộ lượng hàng đang tồn đọng tại cảng (đa số đã làm thủ tục giữa chừng thì bị buộc ngưng từ ngày 24.3)”, ông Phạm Thái Bình nói.

Chuyên gia nông nghiệp – GS-TS Võ Tòng Xuân nói thẳng: “Tôi ngạc nhiên nhất là chỉ trong vòng mấy tiếng đồng hồ thì số lượng đăng ký tờ khai đã sát với hạn ngạch 400.000 tấn được phép xuất đi trong tháng 4 mà tại sao không phải là số lên 401.000 tấn vì các DN không thể biết được số lượng của đơn vị khác? Điều này khiến DN cho rằng khuất tất và không công bằng là đúng. Các bộ ngành liên quan như Bộ Công thương, Bộ Tài chính và Bộ NN-PTNT cần nghiêm túc xem xét lại để kiến nghị Chính phủ mở cửa XK lại bình thường khi giá gạo đang cao, khuyến khích người nông dân và DN tiếp tục phát triển cây lúa”. GS Võ Tòng Xuân cho rằng không nên dừng XK gạo vì trong nước vẫn tồn kho cao. Đặc biệt các DN đã ký hợp đồng trước khi có lệnh ngưng XK và đã đưa gạo ra cảng thì phải được ưu tiên cho xuất trước trong tháng 4 này. Nếu không DN bị phạt hợp đồng thì khoản này ai trả thay? Đây là thời điểm khó khăn, dịch Covid-19 làm tan hoang hết mọi DN ngành nghề thì XK gạo là điểm sáng để một số DN kiếm được tiền, đảm bảo công ăn việc làm cho một bộ phận người dân và người nông dân. Do đó, cần được tạo điều kiện hơn là ngăn cản. “Việc áp dụng hạn ngạch sẽ gây ra cơ chế xin cho và tiêu cực”, GS Xuân nói.

Phân tích sâu hơn về quan điểm tháo hạn ngạch, cho XK gạo trở lại, PGS-TS Dương Văn Chín, nguyên Phó viện trưởng Viện Lúa ĐBSCL, nhận định VN không bao giờ thiếu gạo bởi trên thực tế, các vùng miền trong cả nước xen kẽ nhau nên lúc nào cũng có lúa trên đồng ruộng. Chẳng hạn khu vực ĐBSCL vừa thu hoạch xong vụ đông xuân thì hiện nay miền Trung đang thu hoạch lúa vụ này. Đến tháng 5 – 6, đồng bằng sông Hồng thu hoạch lúa chiêm xuân thì tiếp theo sau đó quay trở lại ĐBSCL sẽ thu hoạch lúa hè thu… Năm 2019 khi có hiện tượng El Nino gây hạn hán nên đã có dự báo xâm nhập mặn lấn sâu ở khu vực ĐBSCL vào đầu năm 2020. Từ đó, Bộ NN-PTNT đã cho gieo sạ vụ đông xuân sớm hơn 1 tháng. Vì vậy khi hạn mặn vô sâu thì lúa đã được thu hoạch xong nên không bị ảnh hưởng và người dân vẫn trúng mùa. Sắp tới vụ hè thu, miền Nam bước vào mùa mưa nên dù lượng mưa ít thì vẫn đảm bảo đủ nước ngọt cho cây lúa. Với 7,5 triệu ha đất trồng lúa có năng suất bình quân 6 triệu tấn lúa/ha/năm, tương đương cả năm VN thu hoạch khoảng 45 triệu tấn lúa thì nhắm mắt cũng được hơn 22 triệu tấn gạo. Trong khi nhu cầu tiêu thụ gạo trong nước không thể vượt được 10 triệu tấn gạo. Bên cạnh đó, số còn lại bao gồm chế biến, chăn nuôi, dự trữ thì kế hoạch xuất khẩu năm 2020 dao động 6,5 – 6,7 triệu tấn gạo là hợp lý, vẫn đảm bảo an ninh lương thực. “Tôi cho rằng nên để XK tự do như trước đây mà không phải áp hạn ngạch. Đặc biệt trong thời điểm hiện nay khi gạo được giá thì nên cho phép các DN đẩy mạnh ký hợp đồng XK. Việc áp dụng hạn ngạch như hiện nay là tạo ra cơ chế xin cho, nảy sinh tiêu cực, đồng thời khiến nhiều DN và người nông dân bị thiệt thòi khi trúng mùa được giá mà không bán được”, PGS-TS Dương Văn Chín nhấn mạnh.

GS-TS Bùi Chí Bửu, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học kỹ thuật miền Nam, cũng cho rằng việc áp dụng hình thức bằng hạn ngạch sẽ đẻ ra cơ chế xin cho, thiếu minh bạch và phát sinh tiêu cực khiến các DN bị thiệt hại nặng. Ông nhấn mạnh: Chính phủ hiện nay cần ưu tiên giải quyết cho các hợp đồng XK gạo mà DN đã ký trước vì nếu không cả DN lẫn người nông dân đều sẽ chết. Sau đó mới tính đến cho phép các DN khác tham gia xuất gạo nếu vẫn áp dụng lượng xuất đi hạn chế như trong tháng 4. Quan trọng hơn là cần công khai các số liệu về dự trữ, tồn kho rõ ràng để cả DN và người dân cùng hiểu với mục tiêu lâu dài là dù XK cũng luôn đảm bảo có kiểm soát để đảm bảo an ninh lương thực trong nước.