Nếu chỉ dừng ngay đó, startup rõ ràng là điều tốt cho nền kinh tế, bởi nó kích thích tinh thần kinh doanh ở giới trẻ, kích thích giấc mơ phá vỡ lề thói kinh doanh cũ, đồng thời giúp họ trở thành triệu phú trong một thời gian ngắn. Nhưng…

Thực tế lại cho thấy thế giới startup không hẳn đi theo con đường khởi nghiệp thông thường. Rất nhiều startup chỉ chăm chăm mở rộng thị phần bằng mọi giá, bỏ qua các nguyên tắc kinh doanh sơ đẳng, bất chấp các khoản lỗ kỷ lục miễn sao thu hút được dòng vốn đầu tư mạo hiểm, doanh nghiệp được định giá cao ngất ngưởng, nhà sáng lập ngủ một đêm dậy thành tỉ phú…

Từ suy nghĩ này, các startup tìm mọi cách xây dựng app cho bất kỳ hoạt động nào, từ giao thức ăn đến chăm sóc cây cối, từ giữ trẻ đến dắt chó đi dạo. Mục đích là “công nghệ hóa” doanh nghiệp.

Sau đó tìm cách tăng quy mô bằng tiền của nhà đầu tư, tức cung cấp dịch vụ giá rẻ hơn những người cung cấp cùng dịch vụ truyền thống. Thứ nữa, họ sử dụng “nhà thầu phụ”, tức biến mọi nhân viên cung cấp dịch vụ cho mình thành “đối tác” làm công ăn phần trăm.

Giấc mơ “tập đoàn dắt chó”

Hãy lấy mô hình kinh doanh dịch vụ dắt chó của Wag để xem thử cách phá bỏ cái cũ, khởi đầu một cách làm mới có đáng hay không. Wag soạn một ứng dụng giúp kết nối nhà có chó nhưng chủ luôn bận rộn với người chuyên dắt chó làm thuê.

Họ đứng giữa ăn hoa hồng. Về lý thuyết, chi phí cho hoạt động kết nối của họ thấp, người dắt chó không phải là nhân viên nên không cần lo chuyện lương và bảo hiểm, tiền thu từ chủ nhà họ khấu trừ một tỉ lệ lớn rồi trao phần còn lại cho người dắt chó.

Nghe qua rất dễ thấy tiềm năng to lớn của startup này, cứ mở rộng khắp cả nước, vươn ra khắp thế giới, sẽ trở thành một “tập đoàn dắt chó” chứ không đùa.

Nhưng nhìn từ góc độ cộng đồng thì mới thấy mọi chuyện không “dễ ăn”. Trước đây, nhu cầu nhờ người dắt chó thuê là có, chuyện thuê người chỉ gói gọn trong một cộng đồng nhỏ, ai cũng biết rõ ai. Không ai nghĩ sẽ làm giàu bằng nghề này, mà chỉ là một cách kiếm thêm thu nhập như giữ trẻ hay cắt cỏ thuê.

Bỗng nhiên người dắt chó thuê phải gia nhập đội ngũ “đối tác” của Wag, phải chia bớt thu nhập; chủ nhà có thể không mất công tìm người quen nhờ dắt chó vì chỉ cần mở ứng dụng lên rồi bấm nút, nhưng đổi lại chịu rủi ro mời kẻ xấu vào nhà, để chó chạy mất hay bị kiện vì chó cắn người đến dắt. “Disrupt” (phá hủy cái cũ) theo kiểu như thế không đem lại lợi ích gì cho xã hội cả.

Điều phi lý là thế giới startup sẽ bơm phồng các thành công bước đầu của doanh nghiệp kiểu Wag, nhà đầu tư mạo hiểm rót tiền vào, đỉnh điểm là SoftBank rót 300 triệu đôla cho Wag vào đầu năm 2018, nâng giá trị của công ty này lên 650 triệu đôla; người sáng lập kiếm một khoản tiền không nhỏ, thuê người điều hành nhận lương cả triệu đôla cho một công ty môi giới chuyện dắt chó!

Doanh nghiệp sẽ thuê một bộ máy đủ ban bệ, có cả phòng PR cổ xúy cho công nghệ dắt chó bằng các từ kêu rổn rảng như “dữ liệu lớn” trong ứng dụng dắt chó, “trí tuệ nhân tạo” giúp kết nối “đúng người hợp chó”…

Rất nhiều startup đi theo con đường này. Một doanh nghiệp trong tay không có một khách sạn nào, bỏ công đi dẫn dụ các khách sạn làm đối tác, soạn một ứng dụng đặt phòng, khuyến dụ các đối tác trang trí khách sạn theo một phong cách nào đó để nổi bật lên như một chuỗi khách sạn toàn cầu.

Dĩ nhiên giai đoạn đầu họ sẽ bành trướng mạnh nhờ tiền của các quỹ đầu tư mạo hiểm, sẽ giảm giá phòng, quảng cáo rầm rộ nên thu hút khách, dẫn dụ thêm nhiều khách sạn khác tham gia. Thế nhưng, thử nghĩ cung cầu trong thị trường không đổi, làm sao họ có thể giảm giá mãi được. Ở đây, hệ thống khách sạn vẫn như cũ, không có một giá trị mới nào được làm ra cho cộng đồng.

Mô hình “ba xạo”

Báo chí chỉ ầm ĩ quanh thất bại của những startup đình đám như WeWork, Theranos…, chứ thật ra hàng loạt startup khác đã sập tiệm vào năm 2019. Trong kinh doanh, khởi nghiệp thất bại là chuyện thường thấy, tỉ lệ thất bại có lúc lên đến 80-90%. Vấn đề muốn nói ở đây là năm 2019, giới đầu tư mạo hiểm dần ý thức được không thể kiếm tiền dựa trên các mô hình “ba xạo”.

Chẳng hạn, mô hình ứng dụng cắt cỏ cũng kết nối giữa chủ nhà có sân cỏ cần người cắt và dân cắt cỏ thuê. Cũng như dịch vụ dắt chó nói trên, người nghĩ ra ý tưởng kinh doanh này nửa cái máy cắt cỏ cũng không có, nhưng cứ ngồi tưởng tượng cảnh ăn hoa hồng khi kết nối rồi thuyết phục giới đầu tư mạo hiểm rót tiền cho họ bành trướng.

Thử hỏi, họ phải bóc lột bao nhiêu thợ cắt cỏ có đồng lương chết đói để biện minh cho thu nhập hàng triệu đôla của mình?

Thực tế, sự bừng tỉnh của giới đầu tư Wall Street khi không chấp nhận các startup kiểu WeWork lên sàn với giá cao trên trời vào năm 2019 chỉ đến khi họ không thể tìm ra người khác chịu bỏ tiền mua các cổ phần họ từng thổi giá lên quá cao những năm trước.

Chẳng hạn, Blue Apron – một startup trong lĩnh vực cung cấp nguyên liệu cho người dùng mua về tự nấu ăn – từng được định giá đến 2 tỉ đôla trong lần gọi vốn trước khi lên sàn chứng khoán. Hai năm sau, giá trị của công ty này chỉ còn 110 triệu đôla.

Sự bừng tỉnh đó có lẽ sẽ dẫn tới một thay đổi lớn trong năm 2020: sự thành bại của một startup không còn dựa vào tốc độ phát triển chóng mặt như trước nữa, nay các tiêu chí truyền thống như khả năng sinh lời sẽ hồi sinh.

Có thể từ đó, giá các chuyến đi xe công nghệ sẽ cao hơn, chi phí mua hàng qua mạng giao tận nhà sẽ nhiều hơn, phần trăm cho người giao thức ăn sẽ lớn hơn. Nhưng đó là con đường cạnh tranh bình thường của thế giới kinh doanh, không phải là bức tranh méo mó mà các startup tạo ra cho nền kinh tế suốt một thời gian qua.