Ý nghĩa lớn nhất của cuộc điều tra lần này là niềm tin của bạn đọc – Ảnh: Reuters

Như đã đề cập ở những bài trước, nguyên tắc làm việc của nhóm là “không cạnh tranh và chia sẻ, hỗ trợ cho nhau”. Theo đó những tờ báo lớn, có tiềm lực tài chính mạnh hơn thì thường sẽ đóng vai trò đầu tàu nhiều hơn.

Các tờ báo đầu tàu này thường sẽ cử phóng viên của mình đi một số nơi để hỗ trợ cho đồng nghiệp ở địa phương đó không có khả năng điều tra.

Tìm kiếm thông tin ở Nga

Chẳng hạn báo Le Monde ở Pháp đã ít nhất bốn lần sang Nga hỗ trợ vì các đồng nghiệp tại Nga không thể tiếp cận các nhân vật do sợ bị lộ tên tuổi hoặc cũng có thể do lo sợ an toàn tính mạng. Theo quy định trong nhóm và cũng để tiết kiệm thì khi Le Monde sang Nga hỗ trợ điều tra các báo khác không cần cử người sang Nga vì thông tin có được sẽ chia sẻ về cho cả nhóm.

Tại Nga, dĩ nhiên nhà báo nước ngoài chẳng thể tung hoành như siêu nhân dò tìm những thông tin bí mật. Công việc của nhà báo được cử sang Nga nhiều khi chỉ là tìm cách công khai tiếp cận nhân vật/công ty mà cả nhóm của Liên minh quốc tế các nhà báo điều tra (ICIJ) đang tìm hiểu.

Nhà báo sẽ tìm cách “khai thác” thông tin một cách chính danh theo kiểu sẽ đến tận công ty hoặc nhà riêng của nhân vật mà mình muốn hỏi với tập tài liệu thông báo cho nhân vật biết rằng các nhà báo điều tra đã được biết một số thông tin liên quan tài khoản nằm ở công ty bình phong tại một thiên đường tài chính nào đó và cần nhân vật xác nhận là có hay không hoặc có muốn giải thích gì thêm hay không.

Để đảm bảo an toàn cho việc tác nghiệp, nhà báo nước ngoài sẽ phối hợp với một số đồng nghiệp tại Nga, thường là từ một vài tờ báo độc lập có tham gia trong cuộc điều tra của ICIJ. Nhóm nhà báo Nga sẽ làm nhiệm vụ ghi hình kín đáo cảnh nhà báo nước ngoài tiếp cận nhân vật phòng khi có xảy ra sự cố bất thường.

Dĩ nhiên những cuộc tiếp cận như thế không đem lại kết quả gì lớn nhưng theo quy định của nhóm nhà báo điều tra của ICIJ, ít nhất đương sự cũng biết đã được yêu cầu trả lời về những thông tin các nhà báo có. Sau thời hạn một tháng, nếu không có câu trả lời thì xem như các nhà báo sẽ được quyền đăng tải thông tin mà mình tìm kiếm được từ các nguồn khác nhau.

Ngay cả việc sẽ công bố những trường hợp nào thì tất cả hồ sơ liên quan vụ việc đều được chuyển cho một nhóm luật sư của ICIJ để xem xét đánh giá. Hầu hết họ là những luật sư giỏi và làm việc miễn phí cho nhóm vì mục tiêu cộng đồng.

Các luật sư sẽ xem xét mọi khả năng kiện tụng pháp lý liên quan việc công bố thông tin về một cá nhân hay một công ty nào đó trên truyền thông. Khi nhóm luật sư cho rằng hồ sơ đã đủ chứng cứ và không thể bị đối tượng kiện tụng ngược lại thì nó sẽ được chuẩn bị thêm phần hình ảnh để chờ ngày lên khuôn báo theo quyết định của trưởng nhóm điều tra của tờ báo.

Chờ giờ G

Giữa tháng 4, ban biên tập báo Le Monde tổ chức một bữa tiệc nổ champagne mừng chiến thắng trong vụ điều tra từ “Tài liệu Panama”. Kể từ khi khởi động loạt bài đầu tiên hai trang lớn vào chiều 2-4 (báo Le Monde phát hành vào buổi chiều), sớm hơn vài giờ so với các báo đồng nghiệp khác phát hành sáng 3-4, tờ báo đã tăng được số phát hành gấp sáu lần bình thường.

Liên tục những ngày sau đó, báo vẫn giữ nhịp độ “rò rỉ” thông tin mỗi ngày ở mức khoảng một trang để giữ độ thu hút bạn đọc. Một phần thu lớn nhất cho tờ báo chính là khả năng thu hút bạn đọc trên mạng và bán những bài độc quyền. Những tờ báo khác tham gia vụ điều tra đều đạt thắng lợi về mặt doanh thu.

Nhưng lớn hơn hết, tất cả các báo đều thống nhất về điều họ đã làm được: niềm tin của bạn đọc trong thời đại báo chí truyền thống có vẻ đi xuống. Nó cho thấy rằng bạn đọc vẫn mong chờ những bài báo hay, những cuộc điều tra báo chí độc lập giúp đem lại sự công bằng trong cuộc sống.

Yếu tố báo chí độc lập với chính quyền đã được đề cập trong một cuộc họp nội bộ của nhóm báo tham gia cuộc điều tra và đã được quyết định thành tiêu chí cho phép một tờ báo nào đó được tiếp cận thông tin. Vì thế trong vụ điều tra liên quan những cái tên ở Trung Quốc, chỉ có báo độc lập của Hong Kong và Đài Loan được mời tham gia.

Hỗ trợ cho họ là một số nhà báo gốc Hoa ở Mỹ. Nhóm này đã kết thúc việc điều tra tìm kiếm thông tin của mình từ sáu tháng trước thời điểm ngày 3-4-2016 nhưng theo yêu cầu của toàn bộ 109 tờ báo, cơ quan truyền thông của 76 quốc gia (khi bắt đầu dự án chỉ có 80 tờ báo tham gia), nhóm báo tiếng Hoa phải “để dành” bài viết của mình để tất cả các bên đồng loạt nổ súng vào giờ G!

ICIJ đã thông tin rằng sẽ công bố toàn bộ danh sách 214.488 công ty bình phong mà Công ty luật Mossack Fonseca đã thành lập giúp hoặc quản lý giúp trong tháng 5 tới.

Với những gì mà báo chí các nước đã công bố trong thời gian qua, có thể thấy họ chỉ mới điều tra được khoảng 10% những gì đang nắm trong tay. Thậm chí cũng đã có thông tin cho biết vào tháng 9 tới, các báo trở lại cuộc điều tra mới.

Dù vậy đợt công bố thông tin sắp tới của ICIJ chắc chắn sẽ gây không ít rúng động vì có thể sẽ có những cuộc điều tra mới từ các báo toàn cầu không phải thành viên của ICIJ. Có thể dự đoán rằng đây cũng là một cách để ICIJ có thêm sự chia lửa từ các báo khác.

Như vậy, nhận định của một số người cho rằng có sự thiên vị hoặc tấn công có chủ đích của các nhà báo điều tra vào một số quốc gia nào đó hoặc một số nhân vật nào đó có lẽ là không chính xác hoặc là một cách phản tuyên truyền.

Đương nhiên ưu tiên hàng đầu của các báo trong đợt công bố thông tin lần này tập trung vào những nhân vật của quốc gia mình để tạo sự lưu tâm của bạn đọc và đó cũng là những trường hợp đã có đủ tư liệu, chứng cứ.

Những quốc gia, những cái tên chưa xuất hiện trên truyền thông không có nghĩa không có trong phần dữ liệu của Mossack Fonseca.

Chẳng hạn Bộ trưởng Tư pháp Campuchia Ang Vong Vathana đã bị hài tên trên công luận dù số tiền liên quan đến ông chỉ vào khoảng 5.000 USD. Đó là bởi trong trường hợp này, các nhà báo đã tìm ra được những chứng cứ chắc chắn.

Thôi vậy hãy chờ thêm đến tháng 5 khi ICIJ hứa công bố đầy đủ danh sách có liên quan Mossack Fonseca.