Mục tiêu của Chương trình giáo dục phổ thông mới là phát triển phẩm chất, năng lực, phát triển tư duy cho học sinh, nhất là các tư duy bậc cao. Giải pháp nào để rèn luyện tư duy bậc cao là vấn đề của giáo dục hiện nay.

Những rào cản ảnh hưởng đến rèn luyện tư duy bậc cao

Những năm gần đây, giáo dục phổ thông nước ta đổi mới dạy học, kiểm tra, đánh giá để phát triển năng lực cho học sinh (HS), nhưng việc rèn luyện tư duy bậc cao vẫn còn nhiều rào cản.

Trước hết, đó là dạy học còn nặng về truyền thụ một chiều, thầy giáo là người cung cấp kiến thức, HS là người tiếp nhận kiến thức thụ động. Điều này hạn chế ý thức và tư duy phản biện, HS dễ chấp nhận nghe theo, chấp nhận có sự áp đặt, kể cả khi có sai sót. HS sẽ có tâm lý “tin theo số đông”, điều gì được nhiều người ủng hộ là đúng, không có phản biện, HS chỉ biết tin và làm theo lối mòn hay giải pháp có sẵn, thiếu sự sáng tạo.

Kế đến là vấn đề sử dụng các bài văn mẫu, dạng bài tập mẫu dành cho HS. Việc sử dụng bài văn mẫu, dạng đề mẫu dễ dẫn tới sự ỷ lại, lười biếng hoặc có khi HS phải cố gắng luyện tập thành thạo để trở thành “thợ”: “thợ viết văn”, “thợ giải toán”. Việc bồi dưỡng HS giỏi theo kiểu “luyện gà nòi” để đi thi lấy giải. Giáo viên (GV) cũng ít năng động, tìm tòi, sáng tạo vì chỉ cần tận dụng “kho bài” có sẵn.

Ngoài ra, giáo dục còn nặng lý thuyết, nhẹ thực hành, trải nghiệm. Nội dung giáo dục còn nặng lý thuyết, có khi không thiết thực, nặng sự kiện, số liệu, vừa khó học, vừa không tạo được hứng thú cho HS. GV chủ yếu bám sách giáo khoa, sách hướng dẫn và không được quyền chủ động dạy học linh hoạt cho phù hợp với HS và điều kiện nhà trường. Hoạt động trải nghiệm ở trường học, do nhiều lý do như hạn chế về kinh phí, thời gian và năng lực tổ chức của GV nên chưa hiệu quả, thậm chí có nơi thực hiện theo phong trào.

Chương trình giáo dục phổ thông mới yêu cầu học sinh có 3 năng lực chung là tự chủ và tự học, giải quyết vấn đề và sáng tạo, giao tiếp và hợp tác ĐÀO NGỌC THẠCH

Giáo dục hiện còn quá coi trọng thành tích học tập, thi cử. Kết quả học tập, kết quả thi tốt nghiệp THPT của HS hằng năm cao (có năm cả nước đạt trên 99%), kết quả xét tốt nghiệp THCS, tiểu học gần như 100%, tỷ lệ lên lớp thẳng của các cấp học trên 96%… Do quá chú trọng thành tích thi cử, nên mọi hoạt động giáo dục của nhà trường xoay quanh việc học và thi. Các lĩnh vực khác như đạo đức, sức khỏe, kỹ năng sống, kỹ năng tư duy… bị xem nhẹ. HS phải học thêm văn hóa, luyện thi nên không có thời gian nghỉ ngơi, giải trí, gây áp lực cho các em. Đề thi tốt nghiệp THPT được ra theo ma trận, nhưng trọng tâm là tư duy bậc thấp như: biết, hiểu, vận dụng, vận dụng cao (gọi là vận dụng cao nhưng chủ yếu là các bài khó, đánh đố HS).

Giáo dục chưa coi trọng các môn học khai phóng như ngôn ngữ, văn chương, triết học, lịch sử, nghệ thuật, thiên văn… những môn học nhằm phát triển năng lực trí tuệ và trí tưởng tượng của con người.

Giải pháp rèn luyện tư duy bậc cao

Để phát triển tư duy cho HS nói chung và tư duy bậc cao nói riêng, trước hết cần đổi mới phương pháp, phương thức dạy và học, phải lấy học sinh làm trung tâm. HS được tham gia tích cực vào quá trình học của mình và đóng vai trò chủ động trong quá trình học. GV là người hướng dẫn, khuyến khích, hỗ trợ. Tăng cường hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp ở trong và ngoài nhà trường, tạo điều kiện cho HS giải quyết các vấn đề đặt ra của cuộc sống. Nâng cao chất lượng dạy và học các môn nhân văn, nghệ thuật.

Kế đến, cần triển khai mô hình “Lớp học đảo ngược”. Theo đó, HS thực hiện bài học nhà, nhờ những video hướng dẫn, bài giảng ngắn của GV, bài giảng trong kho tư liệu của trường hoặc trên mạng internet. Còn thời gian ở lớp, GV và HS sẽ cùng làm việc nhằm đạt được ba bậc cao là phân tích, đánh giá, sáng tạo.

Cần triển khai giáo dục STEM và STEM cộng (STEM+Art, STEM+Robot, STEM+Read/Write…). Giáo dục STEM không chỉ hướng HS đến ghi nhớ các kiến thức khoa học kỹ thuật, công nghệ và toán học mà nó còn giúp các em rèn luyện các tư duy bậc cao. Do giáo dục STEM dựa vào quá trình học thông qua thực hành, trải nghiệm, vận dụng các kiến thức và kỹ năng từ nhiều lĩnh vực khác nhau, nên người học dễ dàng tiếp cận tư duy liên môn và xuyên môn, rèn luyện tư duy phản biện, giải quyết vấn đề và sáng tạo. Tổ chức câu lạc bộ lập trình để HS học được kỹ năng tư duy trình tự, tư duy phân tích, tư duy đánh giá và cơ hội sáng tạo sản phẩm mới.

Nên triển khai hiệu quả nghiên cứu khoa học kỹ thuật (KHKT) đối với HS. Cuộc thi KHKT dành cho HS trung học Việt Nam (VISEF) được tổ chức hằng năm từ cấp trường, cấp sở, đến cấp quốc gia, lựa chọn dự án tham dự kỳ thi ISEF quốc tế. Mục tiêu của VISEF nhằm khuyến khích HS trung học nghiên cứu KHKT, vận dụng kiến thức để giải quyết những vấn đề thực tiễn; Gắn hoạt động nghiên cứu KHKT của HS với việc đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học, đổi mới phương pháp, hình thức đánh giá kết quả học tập, góp phần phát triển năng lực và phẩm chất của HS.

Đổi mới kiểm tra, đánh giá

Đổi mới kiểm tra, đánh giá HS theo hướng đánh giá phẩm chất, năng lực HS. Thực hiện hiệu quả mục tiêu, phương thức, hình thức kiểm tra, đánh giá theo Thông tư số 27/2020/TT-BGDĐT ban hành Quy định đánh giá HS tiểu học và thông tư 22/2021/TT-BGDĐT Quy định về đánh giá HS THCS và HS THPT theo chương trình giáo dục phổ thông mới. Đánh giá căn cứ vào yêu cầu cần đạt được quy định trong Chương trình giáo dục phổ thông mới; bảo đảm tính chính xác, toàn diện, công bằng, trung thực và khách quan; sử dụng nhiều phương pháp, hình thức, kỹ thuật và công cụ khác nhau; đánh giá vì sự tiến bộ của HS; coi trọng động viên, không so sánh HS với nhau.

Đổi mới ra đề thi cần xây dựng theo ma trận đề thi với đầy đủ 6 mức độ của tư duy, gồm: nhớ, hiểu, áp dụng, phân tích, đánh giá, sáng tạo, chứ không chỉ liên quan đến các tư duy bậc thấp như nhận biết, thông hiểu, vận dụng như hiện nay.