Tiến hóa là sự thay đổi các đặc tính di truyền của một quần thể sinh học qua những thế hệ nối tiếp nhau. Những đặc tính này được biểu hiện qua các gene, kết quả của đột biến, tái tổ hợp di truyền và nguồn gốc các biến dị di truyền khác.

Quá trình này truyền từ cha mẹ sang con cái, đời này sang đời khác, kéo dài hàng nghìn, hàng triệu năm thông qua quá trình sinh sản.

Tuy nhiên, nghiên cứu của Đại học Maine (Mỹ) gần đây đã xác định văn hóa – mà theo các nhà khoa học định nghĩa là “kiến ​​thức, kỹ năng và thực hành” đã học được – đang trở thành động lực của sự tiến hóa, giúp con người thích nghi với môi trường, vượt qua thách thức tốt và nhanh hơn so với di truyền về mặt sinh học như các học thuyết trước đây khẳng định.

Theo Tim Waring – thành viên nhóm nghiên cứu, văn hóa trước đây không được đánh giá cao trong quá trình tiến hóa của loài người. Nhưng bây giờ thì mọi thứ đã khác.

Giống như gene, văn hóa giúp con người thích nghi với môi trường sống và đáp ứng những thách thức về sinh tồn và sinh sản. Tuy nhiên, văn hóa hoạt động hiệu quả hơn gene vì việc chuyển giao kiến ​​thức nhanh hơn và linh hoạt hơn so với việc thừa kế gene.

Trong khi việc chuyển gene chỉ xảy ra một lần trong một thế hệ, cứng nhắc và giới hạn trong thông tin di truyền của hai cha mẹ thì việc thực hành văn hóa có thể được học nhanh chóng và cập nhật thường xuyên.

“Truyền tải văn hóa” cũng linh hoạt hơn so với gene dựa trên sự học hỏi của con người; sự truyền tải này cũng không giới hạn số người mà có thể tận dụng thông tin từ tất cả mọi người xung quanh. Kết quả là, tiến hóa văn hóa là một kiểu thích nghi mạnh mẽ hơn so với di truyền sinh học.

Sự kết hợp của văn hóa và gene thúc đẩy nhiều khả năng thích nghi với môi trường sống mới ở con người hơn – Ảnh: SHUTTERSTOCK

Một trong nhiều biểu hiện cho thấy loài người vẫn đang tiến hóa cả về mặt di truyền và văn hóa theo thời gian, nhưng chúng ta đang dần trở nên “văn hóa hơn và ngày càng ít di truyền hơn” chính là thông qua quá trình lựa chọn sinh sản và đối phó với đại dịch.

Tri thức và y học hiện đại can thiệp được vào di truyền khi một phụ nữ có thể giúp mang thai hộ hoặc thụ tinh ống nghiệm. Chúng ta cũng không ngồi đợi hàng ngàn năm đợi tiến hóa tự nhiên để chống lại các loài virus mới mà đã biết kết hợp khoa học để tìm cách đối phó trong thời gian ngắn.

Trong công bố trên tạp chí Proceedings of the Royal Society B, tạp chí nghiên cứu sinh học hàng đầu của Hiệp hội Hoàng gia ở London, các nhà khoa học của Đại học Maine cho biết nghiên cứu này giải thích tại sao con người sẽ luôn là một loài độc nhất vô nhị.

Giống như di truyền về sinh học, văn hóa cũng đặc biệt quan trọng khi mang tính định hướng nhóm. Theo nghiên cứu này thì các yếu tố như sự phù hợp, bản sắc xã hội, các chuẩn mực và thể chế xã hội làm cho sự tiến hóa văn hóa rất theo định hướng nhóm.

Sự thích nghi về văn hóa dường như đang diễn ra nhanh hơn ở các cộng đồng lớn. Điều này cho thấy sự tiến hóa đã trở nên định hướng theo quần thể người lớn hơn, không giới hạn ở tộc người hay nhóm người nhỏ nữa. Do đó, sự cạnh tranh văn hóa giữa các quần thể người cũng thúc đẩy sự thích nghi và hợp tác xã hội.

Các nhà khoa học cho rằng trong tương lai con người có thể sẽ tiến hóa từ các “sinh vật di truyền riêng lẻ” thành các “cộng đồng siêu văn hóa”, tương tự như các đàn kiến ​​và tổ ong.