Theo thống kê của Bộ LĐ-TB-XH, sau 5 năm thực hiện luật Bảo hiểm xã hội (BHXH), từ 2016 – 2020, tổng số người hưởng BHXH 1 lần là trên 3,7 triệu người. Điều này đồng nghĩa với việc trung bình mỗi năm có gần 750.000 người tham gia BHXH rời khỏi hệ thống, chiếm trên 5% tổng số người tham gia BHXH. Báo cáo mới nhất của BHXH Việt Nam cho thấy quý 1/2021, cả nước có 226.503 người hưởng BHXH 1 lần (tăng hơn 20,5% so với cùng kỳ năm 2020). Một số địa phương có số người hưởng BHXH 1 lần tăng cao như Khánh Hòa, Quảng Nam, Đà Nẵng…

Nguyên nhân, theo BHXH Việt Nam, chủ yếu là do tác động của dịch bệnh Covid-19. Ông Đỗ Ngọc Thọ, Trưởng ban Chính sách BHXH (BHXH Việt Nam), cho hay: “Dịch Covid-19 đã gây khó khăn cho cuộc sống của rất nhiều người lao động (NLĐ). Bên cạnh đó, do một bộ phận nhỏ NLĐ chưa hình thành thói quen lúc trẻ đóng BHXH để khi về già có lương hưu, không phải phụ thuộc vào con cháu”.

Ngoài nguyên nhân trên, theo Bộ LĐ-TB-XH, còn do điều kiện hưởng BHXH 1 lần hiện nay “quá dễ dàng” và không khuyến khích NLĐ tích lũy năm đóng để hưởng lương hưu khi về già. Chế độ BHXH 1 lần được thực hiện theo quy định tại điều 60, điều 77 luật BHXH. Tuy nhiên khi triển khai thực hiện, trước phản ứng của công nhân lao động, Chính phủ đã kiến nghị Quốc hội sửa đổi trong Nghị quyết số 93/2015/QH13, theo hướng để NLĐ tự chọn hưởng BHXH 1 lần, hoặc bảo lưu để đóng tiếp nếu có điều kiện.

Cụ thể, NLĐ tham gia BHXH bắt buộc sau 1 năm nghỉ việc, người tham gia BHXH tự nguyện sau 1 năm không tiếp tục đóng BHXH mà chưa đủ 20 năm; NLĐ đủ tuổi hưởng lương hưu mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH; NLĐ ra nước ngoài để định cư; NLĐ đang bị mắc một trong những bệnh nguy hiểm đến tính mạng như: ung thư, bại liệt, xơ gan cổ chướng, phong, lao nặng, nhiễm HIV đã chuyển sang giai đoạn AIDS…

Theo tính toán của Bộ LĐ-TB-XH, sau 1 năm không làm việc, không tham gia BHXH là NLĐ có thể hưởng BHXH 1 lần với mức hưởng bằng 1,5 tháng lương cho mỗi năm tham gia BHXH trước năm 2014 và 2 tháng lương cho mỗi năm tham gia sau đó. Như vậy, với mức đóng vào quỹ hưu trí và tử tuất 8% tiền lương từ phía NLĐ, 1 năm đóng 0,96 tháng lương thì việc hưởng 2 tháng lương khi nhận BHXH 1 lần được xem như là có lãi, cùng với việc phải chờ đợi quá lâu để hưởng hưu trí sẽ khiến NLĐ mong muốn được nhận BHXH 1 lần để đáp ứng các nhu cầu trước mắt.

Mới đây, Bộ LĐ-TB-XH đã có tờ trình Chính phủ về đề xuất sửa đổi luật BHXH năm 2014, trong đó có nội dung “thắt chặt” các điều kiện hưởng BHXH 1 lần. Việc điều chỉnh theo hướng chỉ giải quyết đối với NLĐ khi đã hết tuổi lao động nhưng không đủ điều kiện hưởng lương hưu mà không có nhu cầu đóng tiếp. Nếu NLĐ chưa hết tuổi lao động mà nhận BHXH 1 lần thì mức hưởng sẽ thấp hơn. Ngoài ra, NLĐ vẫn được nhận BHXH 1 lần với trường hợp phải ra nước ngoài để định cư hợp pháp hoặc mắc bệnh hiểm nghèo.

Ông Lê Đình Quảng, Phó trưởng ban Quan hệ lao động (Tổng liên đoàn Lao động VN), cho biết khi công đoàn tiếp xúc với nhiều trường hợp công nhân nhận hưởng BHXH 1 lần, nhiều NLĐ cho biết lý do rút khỏi BHXH là vì thu nhập thấp. Ông Quảng đề nghị: “Ngoài sửa đổi điều kiện hưởng BHXH 1 lần theo hướng “siết”, cần có giải pháp nâng cao thu nhập cho NLĐ để họ có một khoản tích lũy phòng lúc thất nghiệp hoặc không có việc làm. Nếu chỉ xử lý chính sách mà không có giải pháp căn cơ thì rất khó có thể giải quyết được vấn đề”.

Ông Phạm Minh Huân, nguyên Thứ trưởng Bộ LĐ-TB-XH, góp ý: “Cải cách BHXH phải đi đôi với cải cách tiền lương. Các nhà hoạch định chính sách cần phải tăng mức đóng BHXH trên cơ sở tăng mặt bằng tiền lương. Về lâu dài, tạo điều kiện cho doanh nghiệp phát triển sản xuất, thu hút NLĐ khu vực phi chính thức sang khu vực chính thức, tiến tới đóng BHXH bắt buộc và nhà nước hỗ trợ một phần cho những người có mức đóng thấp”.

Nhấn mạnh việc nhận BHXH 1 lần sẽ đem đến nhiều thiệt thòi cho NLĐ, ông Đỗ Ngọc Thọ đề nghị: “Công đoàn các cấp cần phối hợp với BHXH truyền thông rộng rãi tới NLĐ về tính ưu việt, lợi ích lâu dài khi tiếp tục tham gia BHXH. Khuyến nghị NLĐ không nên quyết định hưởng BHXH 1 lần mà nên bảo lưu thời gian đóng BHXH, khi có điều kiện tiếp tục tham gia BHXH bắt buộc hoặc tham gia BHXH tự nguyện, để có điều kiện tự đảm bảo cuộc sống và chăm sóc sức khỏe cho bản thân khi về già, hết tuổi lao động”.