Nếu tính từ Gia Định báo (1865), Đông Dương tạp chí (1913) hay Nam Phong tạp chí (1917)… thì nền báo chí quốc ngữ VN đã ra đời hơn một thế kỷ với bao thay đổi đến ngạc nhiên.

Cho đến khi phong trào phóng sự (1934) hay phong trào văn học mang tên “Công cuộc tài bồi cho nền quốc văn” do 3 tờ báo Tin văn, Khuyến học và Tràng An (Huế) khởi xướng năm 1935, ta thấy sau sự kiện tranh luận về Khổng giáo giữa Phan Khôi và Trần Trọng Kim trên Phụ nữ Tân văn kéo dài suốt 3 năm đã gây được sự chú ý sâu rộng khắp 3 kỳ. Các phong trào này đã tạo ra một tác động tích cực là làm cho văn chương báo chí quốc ngữ ngày càng phát triển với sự tham dự hầu hết những nhà văn, nhà thơ, nhà nghiên cứu đương thời tại các tòa soạn. Các thể loại phóng sự, tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ có mặt thường xuyên trên tất cả các loại báo, kể cả những tờ báo chuyên ngành như Khoa học phổ thông, tạp chí Khoa học, tuần báo Khuyến học… cũng đã giúp mở rộng lượng người đọc và kỹ năng sử dụng quốc ngữ.

Phụ nữ Tân văn – 1930  ẢNH: T.L

Hãy thử lấy một đoạn văn sau đây của Đồ Nam Tử viết năm 1935: “…Cho nên văn thể của nhật báo không cần giài rợ, yêm bác và tinh tường, mà chỉ cốt rõ ràng giản dị, càng ngắn ngủi, mỗi cái để in vừa một địa vị đã hạn định trên mặt tờ báo hàng ngày càng hay. Văn từ thì quan hệ nhất là mới mẻ mà rất kỵ những ý sáo cũ, và phải cần làm thế nào cho thường khỏi được dư luận lên cho xã hội. Nhà viết báo mà thường khỏi được dư luận lên cho xã hội là nhà có tài…” (Đồ Nam Tử, Nghề làm nhật báo, Khuyến học số 3 – 1935).

Đồ Nam Tử là bút danh của nhà văn Nguyễn Trọng Thuật, một cây bút xông xáo trên nhiều lĩnh vực như: lịch sử, văn học, giáo dục, tôn giáo… tác giả tiểu thuyếtQuả dưa đỏ, giải thưởng văn chương của Hội Khai Trí Tiến Đức năm 1925, là một trong những nhà tiểu thuyết tiên phong ở miền Bắc. Cũng loạt bài trên, trong mấy số báo sau Đồ Nam Tử lại viết: “Nhật báo là cơ quan xuất bản để cổ động tư trào, nghị luận, đàn hạch thời vụ, truyền báo tin tức, mà phải lấy nhanh chóng làm trọng… Mỗi chức vụ phải có nhiều ký giả, như xã thuyết, thám phóng, thông tin, phê bình các sách mới xuất bản vân vân…”

Những từ như giài rợ, yêm bác, địa vị, quan hệ, cổ động tư trào, đàn hạch thời vụ, thám phóng hay cụm từ cho thường khỏi được dư luận lên cho xã hội… trong những câu văn nêu trên ngày nay chắc chắc chẳng ai có thể viết như vậy nữa, nhưng lúc đó là của một nhà văn, nhà báo uy tín.

Thư tòa soạn trên số báo tết 1918 của tạp chí Nam Phong  ẢNH: T.L

Đến cụ Phạm Quỳnh, người đầu tiên khởi xướng việc làm báo Tết năm 1918, còn viết: “Bản báo muốn cho khúc đàn riêng của mình không đến nỗi sai nhịp với khúc cảm chung của xã hội trong buổi đầu năm xuân mới, giời ấm khí hòa, cảnh vật tươi cười, lòng người hớn hở, lại muốn không trái cái chủ nghĩa lúc bình thường, bèn định in riêng ra tập ngày Tết này (…). Nhời bàn thiết thực, nghĩa lý sâu xa, đó là cái món ăn chắc bổ những ngày thường; của ăn sống người, nên trọng là phải. Nhưng thỉnh thoảng cũng phải nếm miếng bánh đường, nhắp chén rượu ngọt cho khoan khoái tinh thần, nên giọng hát êm tai, truyện vui khoái trí cũng là một món không thể khuyết được”.

Đó là “Thư tòa soạn” của tạp chí Nam Phong số tết Mậu Ngọ -1918. Dù câu chữ hiện đại nhưng vẫn thoáng hơi hướm của thể văn biền ngẫu lúc bấy giờ, cùng với những hình ảnh, từ ngữ ngày nay ít ai dùng!

Các đề mục trên báo chí hồi cách đây gần một thế kỷ cũng cho ta những chuyện lạ. Trên các báo Rạng Đông, Tiểu thuyết thứ 7, Tiểu thuyết thứ 5, Khuyến học, Phụ nữ, Khoa học phổ thông… người đọc ngày nay sẽ bắt gặp những mục hết sức lạ, nếu không đọc kỹ các nội dung thì chưa chắc đã hiểu hết.

Sau đây là vài ví dụ:

Tạp trở: mục này có ở nhiều báo và tạp chí, như tin tức mọi mặt mà ngày nay không còn ai dùng. Trong tự điển, ta hiểu đó là: Mục ghi chép những chuyện vặt trong một tờ báo, một tờ tạp chí

Khải sự: Tuần báo phụ nữ thỉnh thoảng có tít lớn Bổn báo khải sự để trình bày với bạn đọc những vấn đề liên quan đến thu tiền báo, phát hành, khó khăn về tài chính. Tôi tra tự điển không thấy, nhưng có thể hiểu nhờ nội dung bên dưới và tra các từ liên quan như khải trình, khải tấu… Trước đó, khoảng 1918, trên báo Nữ giới chung đã có mục Khải sự để trình bày công việc tòa soạn với bạn đọc, tương tự Thư tòa soạn ngày nay…

Cái tẩy: Mục này do Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu phụ trách thường xuyên trên tuần báo Khuyến học khi ông về ở hẳn vùng quê Bất Bạt. Nội dung là chuyên sửa lại các chú dẫn truyện Kiều (và các tác phẩm văn học cổ khác) mà trước đó cả Nguyễn Văn Vĩnh lẫn Bùi Kỷ – Trần Trọng Kim đều hiểu chưa đúng hay chưa đầy đủ trong các bản dịch của họ. Thỉnh thoảng mục này cũng “tẩy” một vài sơ suất của các tác giả đương thời, nhưng hiếm hơn. Nội dung tương đương với mục “Dọn vườn” các báo hiện nay đang dùng. Như vậy, “tẩy” là xóa đi một đoạn văn, một ý sai trái nào đó để viết lại cho đúng.

Nói hay đừng: mục này có từ rất sớm. Đọc trên báo Rạng Đông của Nghiêm Xuân Huyến những năm 1930 mới biết mục này do Vũ Bằng phụ trách thư ký tòa soạn viết. Qua hồi ký của Vũ Bằng, ta biết hồi đó ông đã: “chửi tưng” mọi chuyện, chỉ trừ… chính quyền bảo hộ, vì sẽ bị tịch thu hoặc đóng cửa báo! Ngoài Nói hay đừng, Vũ Bằng cũng là người viết bài trong mục “Cuốn Film” ở báo Đông Tây, hay “Nam Hải… rị nhân” nhằm công kích vào những cá nhân hợm hĩnh ở các đô thị đương thời…rất thu hút người đọc.

Ngoài ra, có thể nêu ra đây vài đề mục khác lúc ấy trên các báo: Cuốn sổ tay= Sổ tay phóng viên; Cuốn nhật ký =Tin trong tuần; Không đó thì đây= Tin đó đây, Trang vàng= Đọc sách, Khoa học tân văn= Tin khoa học…

Nguyễn Văn Vĩnh và Đông Dương tạp chíẢNH: T.L

Đến giai đoạn 1930-1940, hầu hết các tờ báo đều có các mục giới thiệu các danh nhân, các nhân vật lịch sử và những người mới thành đạt trên đường khoa học làm rạng danh cho dân tộc. Nhiều bài viết từ vua Quang Trung, Hoàng Hoa Thám đến Hoàng hậu Nam Phương…; về sự nghiệp văn hóa và trước tác nổi bật của Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn Văn Vĩnh, Trương Vĩnh Ký… Riêng đối với Trương Vĩnh Ký, có báo đã xưng tụng ông là “ông tổ của nghề báo VN”. Riêng nhà báo Hải Triều, dưới đề mục “Tư tưởng mới” viết trên các báo ở Huế, được xuất bản thành sách Văn sĩ và xã hội do Hương Giang thư quán ấn hành năm 1937, ông đã giới thiệu về M.Gorki, Romain Rolland (Nobel 1916) và Henry Barbusse (giúp Nguyễn Ái Quốc ra báo Người cùng khổ) rất thu hút người đọc… (theo Hữu Ngọc).

Mới thấy, văn báo chí nói riêng, chữ Quốc ngữ nói chung đã có bước thay đổi rất dài qua thời gian, mà ngày nay chúng ta đã thừa hưởng những thành quả ấy của lớp người đi trước.