Tài liệu khoá học hỏi về Giáo huấn Xã hội Công giáo tại Thanh Hoá và Huế, tháng 02/2012

7g00-7g30:      Tiếp đón các tham dự viên, ghi danh, phát tài liệu.

7g30-8g00:      – Nghi thức khai mạc, Lời kinh khai mạc (Cha Thăng),

– Lời khai mạc của ĐC chủ tịch UB,

– Lời phát biểu của Đức cha Giuse, Giám mục giáo phận,

– Ban tổ chức loan báo chương trình làm việc.

 8g00-9g15: – Giới thiệu Hội đồng Giáo hoàng Công l‎ý và Hoà bình: nguồn gốc, mục tiêu, nhiệm vụ, cơ cấu, hoạt động, tổ chức (ĐC Chủ tịch gợi ý 20 phút)Giới thiệu công l‎ý và hoà bình theo Giáo huấn Xã hội Công giáo (GHXHCG) (chương 2 cuốn Tóm lược HTXGGHCG) (Gm. Phaolô Nguyễn Thái Hợp).

9g15-9g30:      Giải lao

9g30-10g30:      Trình bày khái quát về cuốn TLHTXHGHCG (chương 1 cuốn TLHTXHGHCG) (Lm. Giuse Maria Lê Quốc Thăng).

10g30-11g00:Tổng kết hoạt động của Uỷ ban Công lý và Hoà bình trong năm 2011(Cha Sơn).

11g15-12g00: Cơm trưa

12g00-13g00: Nghỉ trưa

13g00-13g15: Sinh hoạt đầu giờ

13g15-14g15  Nguyên tắc Nhân vị (chương 3) (Lm. Ernest Nguyễn Văn Hưởng).

14g15-14g30: Giải lao

14g30-15g30: Ba nguyên tắc: Công ích- Bổ trợ- Liên đới theo Giáo huấn Xã hội Công giáo (chương 4) (Nt. Maria Trần Thị Thanh Lương).

15g30-15g45: Nghỉ 15 phút.

15g45-16g45: Gia đình là chủ thể tích cực tham gia đời sống xã hội (chương 5) (ông Tạ Đình Vui).

16g45-18g30: Nghỉ ngơi

18g30-19g15: Cơm tối

19g45-20g15: Chầu Thánh Thể

21g:                Nghỉ đêm

5g00:            Thức dậy

5g30­-6g30:      Thánh lễ đồng tế,

6g30-7g00:      Điểm tâm

7g45-8g00:      Khởi động, sinh hoạt đầu ngày

8g00-9g00:      Sự dấn thân của các tín hữu giáo dân theo GHXHCG (chương 12) (Lm. Giuse Maria Lê Quốc Thăng)

9g00-9g15:      Giải lao

9g15-10g15: GHXHCG với nền kinh tế thị trường (Gm Phaolô Nguyễn Thái Hợp).

10g15-10g20: Nghỉ 5 phút.

10g20-11g15: GHXHCG và nền văn minh tình yêu (Lm. Antôn Nguyễn Ngọc Sơn)

11g15-12g00: Cơm trưa

12g00-13g00: Nghỉ trưa

13g00-13g15: Sinh hoạt đầu giờ

13g15-14g15: Thảo luận về Quy chế của UB.

14g15-14g30: Giải lao

14g30-15g15: Thảo luận về chương trình hành động năm 2012 của Uỷ ban.

15g15-15g45: Giải lao (ĐC Chủ tịch gặp riêng các cha Trưởng ban CLHB giáo phận).

15g45-16g30: Tổng kết khoá học.

–          Lời phát biểu bế mạc của ĐC Chủ tịch UB.

–          Lời phát biểu của ĐC Giuse, GM giáo phận.

–          Nghi thức bế mạc. Ra về.

 

 

Chúng con rất mong Qu‎ý Giáo phận giúp đỡ UB chúng con trong việc thực hiện chương trình này.

Kính chúc Đức Hồng y, Qu‎ý Đức Tổng giám mục, Quý Đức cha, Qu‎ý cha và anh chị em luôn an mạnh và dồi dào ơn Chúa. Xin cũng cầu nguyện cho chúng con luôn can đảm xây dựng nền công l‎ý và hoà bình vĩnh cửu của Thiên Chúa trong hoàn cảnh khó khăn, phức tạp và rất nhạy cảm hiện nay.

Kính thư,

Lm. Antôn Nguyễn Ngọc Sơn

Tổng Thư ký

–o0o–

 

 

Hôm nay chúng ta khai mạc khoá Học hỏi về “Giáo huấn Xã hội Công giáo”, con nhớ đến lời Tin Mừng của Chúa Nhật VI Thường Niên vừa qua: “Khi người mắc bệnh phong đến gặp Đức Giêsu và van xin rằng: ‘Nếu Ngài muốn, Ngài có thể làm cho tôi được sạch’. Đức Giêsu chạnh lòng thương, giơ tay đụng vào anh và bảo: ‘Tôi muốn, anh hãy được sạch!’. Lập tức bệnh phong biến khỏi anh và anh được sạch” (Mc 1,40-41). Mỗi thành viên, tình nguyện viên của Uỷ ban Công l‎ý và Hoà bình chúng ta được mời gọi để chạnh lòng thương đối với những con người đang sống quanh ta và hành động như Chúa Giêsu để mang lại công lý và hoà bình cho con người, làm cho xã hội sạch sẽ hơn và con người tốt đẹp hơn.

Tất cả chúng ta đều hiểu rằng: con người chính là con đường của Thiên Chúa, vì Ngôi Lời Thiên Chúa là Đức Giêsu Kitô đã làm người và cư ngụ giữa chúng ta (x. Ga 1,14). Hơn nữa, con người còn là con đường của Giáo Hội (x. ĐTC Gioan Phaolô II, Thông điệp Đấng Cứu Độ Con Người, Redemptor Hominis, số 14; Tóm lược Học thuyết Xã hội Công giáo, số 62). Nhưng “con đường” đó thật sự là gì, tình trạng hiện nay ra sao, và cần phải sửa chữa như thế nào theo giáo huấn xã hội Công giáo? Đó là những vấn đề mà chúng ta sẽ giúp nhau tìm hiểu trong khoá học hỏi về giáo huấn xã hội này.

2. Tình trạng con đường

Để giúp anh chị em có một tầm nhìn rộng lớn hơn về tình trạng “con đường” Việt Nam hiện nay, xin cho phép con được chia sẻ một vài số liệu cụ thể. Hy vọng chúng ta có thể nhờ đó hiểu thêm về tình trạng xã hội và định hướng cho hoạt động của Uỷ ban chúng ta trong năm mới:

Nước Việt Nam chúng ta hiện nay có 89 triệu dân. Tình trạng kinh tế đang đi xuống theo tình trạng chung của nền kinh tế toàn cầu, khiến cho tâm l‎ý con người càng ngày càng bất an, càng ưu tư để kiếm sao cho đủ cơm áo gạo tiền. Trong số 22 triệu hộ dân, có tới 3 triệu hộ số trong mức nghèo khổ cùng cực và 1,6 triệu hộ ở mức cận nghèo; nghĩa là gần 15 triệu người Việt Nam sống dưới mức nghèo khổ, không kiếm đủ 1 USD/ ngày (khoảng 21 ngàn đồng Việt Nam) (x. Báo Tuổi Trẻ, 24/12/2011). Đi đâu chúng ta cũng bắt gặp những bàn tay chìa ra những tờ vé số xin người ta mua giúp. Là người nghèo họ rất dễ bị coi thường, bị áp bức bởi những người có tiền, bị đối xử bất công do chính những người có thế lực trong xã hội. Trong báo cáo của Văn phòng Quốc hội gửi văn phòng Thủ tướng Chính phủ, năm 2009, cả nước có tới hơn 500 ngàn đơn khiếu nại mà người ta ước tính: ít nhất có 10% những đơn này là của những người bị oan ức (x. Báo Tuổi Trẻ, Thứ Năm 22/10/2009; Nguyễn Ngọc Sơn, Tiếng trống kêu oan, Web: conglyvahoabinh.org, 20/05/2011).

 Gần 10 triệu người Việt Nam (10,6% dân số) mắc bệnh tâm thần từ nhẹ đến nặng, trong đó có 1% cần phải chữa trị tích cực. Nếu nhìn gần hơn chút nữa “con đường” Việt Nam, chúng ta còn thấy khoảng 6 triệu người khuyết tật thuộc 13 dạng tật khác nhau, gần 300 ngàn người nhiễm HIV/AIDS, 200 ngàn người nghiện ma tu‎ý, gần 10 triệu người nghiện rượu bia thuốc lá trong số 24 triệu người uống rượu hay và 33 triệu người hút thuốc.

Trong số 24 triệu người truy cập internet, mỗi ngày có gần 10 triệu người chơi trò chơi trực tuyến, bỏ cả học hành làm việc. Từ tháng 7 năm 2007 đến nay, Việt Nam đứng đầu thế giới về số lượng người truy cập phim sex, mỗi ngày có hơn 5 triệu người xem những phim ảnh đồi truỵ, tâm thần trong sáng bị huỷ hoại, từ đó dẫn đến bao nhiêu hậu quả tai hại trong xã hội: những quán bia ôm, massage, karaoke, cà phê trá hình mọc lên khắp nơi. Việt Nam có khoảng 2 triệu ca phá thai hằng năm, 30% những phụ nữ bỏ con đó bị trầm cảm, rối loạn tâm thần rất cần được chữa trị để tìm lại bình an cho tâm hồn. Nếu chỉ tính trong 10 năm, chúng ta có khoảng 6 triệu phụ nữ bất an như vậy, chưa kể 6,62% phụ nữ bị trầm cảm sau khi sinh con và những người rối loạn tâm thần vì tình trạng gia đình tan vỡ do ly dị, ly thân.

Qua các phương tiện truyền thông hằng ngày, chúng ta thấy nhan nhản những hiện tượng nói lên con người Việt Nam đang chạy theo đời sống hưởng thụ ích kỷ, nền văn hoá thực dụng và nền giáo dục trọng bằng cấp bên ngoài, khiến cho nhiều người bị tha hoá, nhiều người buôn gian bán dối với những hàng độc hại nguy hiểm, không nghĩ đến sự bất công mình gây ra cho người khác. Nhiều người nông dân bán những nông sản còn đầy thuốc trừ sâu và phân bón độc hại chỉ để kiếm lợi, bất chấp đến nguy hiểm cho mạng sống con người. Nhiều công ty nuôi trồng thuỷ sản bán hàng ngàn tấn tôm đầy những chất kháng sinh, hàng ngàn tấn thịt heo siêu nạc đầy những hoá chất tăng trọng nguy hại cho sức khoẻ người mua và bất công với sự sống con người. Trong một cuộc điều tra xã hội mới đây, người ta thống kê được rằng: 38% thanh niên và 43% người lớn sẵn sàng vi phạm nguyên tắc liêm chính để được nhận vào một trường hoặc công ty tốt (Báo Tuổi Trẻ, ngày 09-08-2011).

Vài nét chấm phá để ta thấy con người Việt Nam đau khổ và tàn tạ như thế nào! Họ giống như người phong cùi trong bài Tin Mừng của Chúa Nhật tuần này đang cần được chữa trị. Chúng ta có nhìn ra được sự thật về con đường của mình hay của người khác đang bị tàn phá, huỷ hoại, cong queo, lồi lõm, xấu xí, ta mới đem hết tài năng, ân phúc Chúa ban để sửa con đường của Người theo đúng con đường mẫu là Đức Giêsu Kitô, vì Người là con đường dẫn đến sự thật tuyệt đối và sự sống vĩnh hằng (x. Ga 14,6).

Uỷ ban Công lý và Hoà bình không phải là một nơi giải oan hay giải quyết những khiếu kiện, cũng không thay thế chính quyền để đưa ra những giải pháp cải tiến xã hội. Nhưng các thành viên và tình nguyện viên của Uỷ ban được mời gọi cộng tác với mọi người để xây dựng và thăng tiến toàn diện con người Việt Nam cho mỗi ngày được ấm no hạnh phúc hơn. Nhất là chúng ta được mời gọi cộng tác với ơn Chúa để xây dựng một nền lý và hoà bình vĩnh cửu dưới ánh sáng của Tin Mừng và Giáo huấn Xã hội Công giáo.  

Cầu chúc Quý Đức cha, Quý cha và tất cả anh chị em trở thành hình ảnh sống động của Đức Kitô cho những con người của thời đại hôm nay.

Lm. Antôn Nguyễn Ngọc Sơn

–o0o–

 

                                                                        Gm P. Nguyễn Thái Hợp, OP

            Uỷ ban Công lý và Hoà bình Việt Nam là tổ chức trực thuộc Hội đồng Giám mục Việt Nam (HĐGMVN). Trong Đại hội lần thứ XI được tổ chức tại thành phố Hồ Chí Minh, từ ngày 4-8/10/2010, HĐGMVN đã quyết định thành lập Uỷ ban này để cổ vũ công lý và hoà bình tại Việt Nam theo đường hướng chung của Giáo hội Công giáo toàn cầu.

            Cũng như HĐGH-CLHB, lãnh vực hoạt động chính của UBCLHB là Công bằng xã hội, Hòa bình và Nhân phẩm quyền trong xã hội Việt Nam, theo định hướng của Tin Mừng và giáo huấn xã hội của Giáo hội”.

Chính vì vậy, trong tham luận đầu tiên này, chúng tôi muốn giới thiệu vài nét đại cương về:

* Nguồn gốc, mục đích và đường hướng của HĐGH-CLHB

* Sứ mạng của Giáo huấn xã hội của Giáo hội

Ngay trong số đầu tiên của Hiến chế “Giáo Hội trong thế giới hôm nay”, Công đồng Vatican II biểu lộ mối liên đới chặt chẽ giữa Giáo Hội với toàn thể gia đình nhân loại: “Nỗi vui mừng và niềm hy vọng, những buồn khổ và âu lo của con người hôm nay, nhất là của những người nghèo và tất cả những người đau khổ, cũng là vui mừng và hy vọng, buồn khổ và âu lo của người môn đệ Đức Kitô. Không có gì đích thực nhân loại mà không có âm vang nơi cõi lòng các Kitô hữu” (GS.1).

Để hiện thực hóa tình liên đới đó và để cổ võ cho công lý & hòa bình trong thế giới đương đại, Công đồng ước muốn “thành lập một cơ quan của Giáo hội phổ quát có nhiệm vụ thúc đẩy cộng đồng công giáo cổ võ sự phát triển các vùng nghèo đói và công bằng xã hội giữa các dân tộc”(GS. 90). Để đáp ứng nguyện vọng này, ngày 6 tháng giêng năm 1967, Đức Giáo chủ Phaolô VI đã thành lập Ủy ban Công lý và Hòa bình.

·         Hội đồng đào sâu giáo huấn xã hội của Giáo hội làm cho nó được phổ biến rộng rãi và thi hành do các cá nhân cũng như các cộng đồng, đặc biệt trong những gì liên hệ đến tương quan giữa thợ thuyền và chủ nhân, mối tương quan này phải được thấm nhuần hơn nữa tinh thần Phúc Âm.

·         Hội đồng thu thập và lượng giá các thông tin và thành quả của cuộc điều tra về công lý và hòa bình, tiến triển của các dân tộc và những vi phạm về nhân quyền, đồng thời báo cáo các đúc kết lên Hội nghị các giám mục. HĐ cổ võ mối tương quan với các tổ chức quốc tế công giáo và các tổ chức hiện hữu khác, ngay cả đối với những tổ chức mặc dù ở bên ngoài Giáo hội công giáo, nhưng đang dấn thân thiết lập các giá trị công lý và hòa bình trong thế giới.

·         Hội đồng cố gắng làm cho dân chúng nhạy cảm đối với việc cổ võ hòa bình, nhất là nhân dịp Ngày Hòa bình thế giới. Hội đồng duy trì tương quan đặc biệt với Quốc Vụ Khanh Tòa Thánh, cách riêng khi phải trình bày công khai những vấn đề liên quan đến công lý và hòa bình qua các tài liệu hay các tuyên bố ( đ. 144).

            Hội đồng Giáo hoàng Công lý và Hòa bình có một Chủ tịch, một Thư ký và một Phụ tá Thư ký, tất cả do Đức Thánh Cha bổ nhiệm với nhiệm kỳ 5 năm. Các giáo dân, tu sĩ và giáo sĩ thuộc nhiều quốc gia khác nhau tạo thành một Ban Thường trực để thi hành các chương trình của Hội đồng.

4-         Lãnh vực hoạt động  

            Trách vụ hàng đầu của Hội đồng Giáo hoàng Công lý và Hòa bình là nghiên cứu để hành động, bắt đầu từ giáo huấn của các Đức Thánh Cha và các Giám mục, nhằm góp phần vào việc phát triển giáo huấn xã hội của Giáo hội. Lãnh vực hoạt động của Hội đồng là:

            Hội đồng Giáo hoàng Công lý và Hòa bình cộng tác với tất cả những ai, trong Giáo Hội, đang theo đuổi cùng những mục đích tương tự.

            Là cơ quan của Giáo hội toàn cầu, Hội đồng cũng phục vụ các Giáo hội địa phương. Trước hết, Hội đồng liên hệ thường xuyên với các Hội đồng Giám mục và các tổ chức miền. Ngang qua các Hội đồng Giám mục hoặc với sự ưng thuận của các Hội đồng này, Hội đồng GHCLHB nối kết với nhiều tổ chức được thiết lập trên bình diện quốc gia để đánh động trách nhiệm của các tín hữu trong lãnh vực công lý và hòa bình: Các Ủy ban quốc gia về Công lý và Hòa bình hoặc các Ủy ban mục vụ xã hội, các phong trào để bảo vệ nhân quyền hay để cổ võ hòa bình hoặc phát triển, v.v.

Hội đồng duy trì nhiều tương quan phong phú với các Giáo hội và các tôn giáo khác, bởi vì Hội đồng có sứ vụ làm việc trong bối cảnh Đại kết và đối thoại Liên Tôn. Hội đồng cộng tác trực tiếp với Hội đồng Đại kết của các Giáo hội.

Cuối cùng, Hội đồng cũng có tương quan với các tổ chức thế tục chuyên trách về lãnh vực công lý, hòa bình và bảo vệ nhân phẩm. Theo dòng thời gian, các tương quan với các Cơ quan quốc tế được phát triển mạnh. Thể theo ý muốn của Tòa Thánh đối với Tổ chức Liên Hiệp Quốc, Hội đồng, với sự hỗ trợ của Phủ Quốc Vụ Khanh, thường xuyên giao tiếp với Liên Hiệp Quốc và các bộ phận chuyên nghành, đặc biệt vào thời điểm các Đại Hội nghị Quốc tế về các vấn đề phát triển, dân số, môi trường, thương mại quốc tế, nhân quyền.

Hội đồng có cùng mối quan tâm với các Tổ chức vùng như Hội đồng châu Âu. Hội đồng hân hoan trao đổi với các Tổ chức Phi Chính phủ có những dấn thân tương tự trong lãnh vực hòa bình và nhân quyền.

            Cùng với Tin Mừng, Giáo huấn Xã hội Công giáo vừa là định hướng vừa là tiêu chuẩn hoạt động của Ủy ban Công lý & Hòa bình. Do đó, trình bày sơ lược về Giáo huấn Xã hội của Giáo hội trở thành điều kiện tiên quyết.

1–         Khái niệm về GHXH-CG

Giáo huấn Xã hội của Giáo hội (GHXH-CG) giới thiệu quan điểm của Công giáo về con người, về gia đình, các nền văn hóa, cuộc sống xã hội, cơ cấu chính trị, hệ thống kinh tế, vấn đề phát triển, tình liên đới giữa các tầng lớp xã hội cũng như giữa các quốc gia… Nhiều bản văn của hàng Giáo phẩm cho thấy giáo huấn này không thuộc lãnh vực ý thức hệ, mà là một thành phần của thần học, đặc biệt thần học luân lý áp dụng vào lãnh vực xã hội. Vì thế, chúng ta không thể phân tích và lượng giá nó chỉ dựa trên những tiêu chuẩn thuần túy chính trị, xã hội hay kinh tế, mà phải coi nó như một cách thế loan báo Tin Mừng của Giáo hội Công giáo ở thời hiện đại.

GHXH-CG có một tiến trình phát triển qua nhiều kinh nghiệm sống và nhiều nỗ lực suy tư chậm rãi và cẩn trọng, nhưng triển nở liên tục, phù hợp với môi trường xã hội. Hội đồng Tòa Thánh Công lý & Hòa bình diễn tả quá trình hình thành lâu dài, phức tạp và phong phú này như sau: “Ngay từ ban đầu, Giáo huấn Xã hội của Giáo hội không được dự tính như một hệ thống hữu cơ, mà được hình thành theo dòng thời gian, qua nhiều lần can thiệp của Huấn quyền về vấn đề xã hội. Quá trình hình thành này giúp chúng hiểu rằng có thể đã có một vài thay đổi liên quan tới bản chất, phương pháp và cơ cấu nhận thức của Giáo huấn xã hội”^[1].

Nhìn trong tổng thể, GHXH-CG kết hợp đồng thời truyền thống với đương đại, tính nhất quán với tính năng động, thường tồn với yếu tố lịch sử. Trong mỗi giai đoạn lịch sử, GHXH-CG có những đặc điểm và nhịp độ phát triển riêng, phù hợp với điều kiện xã hội và kinh nghiệm dấn thân của các thế hệ Kitô hữu giữa lòng các xã hội rất khác biệt.

Tiếp nối truyền thống sinh động của Giáo hội, đức Giáo chủ Biển Đức XVI tái xác quyết trong thông điệp “Tình yêu trong sự thật” như sau: “Giáo huấn xã hội của Giáo hội luôn soi sáng các vấn đề mới mẻ, bằng một ánh sáng bất biến (…). GHXH-CG xây dựng trên nền tảng được các Tông đồ chuyển đạt cho các Giáo phụ, rồi được các Đại Tiến sỹ Kytô giáo đón nhận và đào sâu (…). Giáo huấn này trình bày vai trò ngôn sứ của các đức Giáo chủ trong việc hướng dẫn Giáo hội của Đức Kitô và biện phân những yêu sách mới trong công tác loan báo Tin Mừng”^[2].

Tuy nhiên, đứng trên phương diện lịch sử, các chuyên gia về tư tưởng xã hội Công giáo vẫn coi thông điệp “Tân sự” (Rerum novarum),công bố ngày 15-5-1891, là một văn kiện lịch sử, đánh dấu biến cố khai sinh của GHXH-CG. Đây là một khúc quanh quan trọng trong tư tưởng xã hội của Kitô giáo. Thật vậy, lần đầu tiên trong lịch sử Kitô giáo, một văn kiện chính thức của Huấn quyền trình bày quan niệm tổng quát của Giáo hội về vấn đề xã hội và đề nghị những nguyên tắc căn bản để hướng dẫn cuộc sống, cũng như để tìm những giải pháp thích hợp cho các vấn đề xã hội nóng bỏng của thời đại.

Kể từ đó GHXH-CG trở thành một “toàn thể nguyên lý để suy tư, những tiêu chuẩn để phán đoán và những định hướng hành động cho các Kitô hữu” (Đức Gioan XXIII).

Trong thời kỳ chiến tranh lạnh, một số người tố cáo GHXH-CG là một ý thức hệ và xem nó như một thứ con đường thứ ba. Thông điệp “Quan tâm đến vấn đề xã hội” nêu rõ tính chất thần học – mục vụ của GHXH-CG và yêu cầu không được đồng hóa nó với tất cả những gì không thuộc bản chất của nó: “GHXH-CG không phải là con đường thứ ba giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa tập thể Mác- xít, cũng không phải là một giải pháp thay thế cho những giải pháp khác ít triệt để hơn, mà thuộc về một thể loại riêng. Nó cũng không phải là một ý thức hệ, nhưng là một hình thức diễn tả chính xác những kết quả suy tư nghiêm túc về các thực tại phức tạp của cuộc sống con người, trong xã hội và trong bối cảnh quốc tế, dưới ánh sáng đức tin và truyền thống của Giáo hội. Mục đích chính của nó là phân tích những thực tại đó xem chúng phù hợp hay dị biệt với giáo huấn của Tin Mừng về con người và thiên chức làm người, vừa mang chiều kích trần thế vừa có tính siêu việt, để hướng dẫn hành vi của các Kitô hữu”^[3].

Trong thông điệp « Bác ái trong chân lý », một thông điệp được ban hành vào lúc thế giới đang trải qua một cuộc khủng hoảng kinh tế trầm trọng, đức Giáo chủ Bênêdictô XVI đã trình bày những suy tư thần học sâu xa về tương quan giữa kinh tế với đạo đức, bác ái với chân lý trong giai đoạn toàn cầu hóa. Ngài tái xác nhận rằng Giáo hội « không có các giải pháp kỹ thuật để cống hiến cho nhân loại và cũng chẳng chủ trương can thiệp vào chính trị của các Quốc gia. Nhưng Giáo hội phải thi hành sứ vụ phục vụ sự thật trong mọi hoàn cảnh không gian và thời gian để kiến tạo một xã hội theo chiều kích nhân bản, phù hợp với phẩm giá và ơn gọi của con người »^[4].

Chính vì vậy, GHXH-CG là « Caritas in veritate in re socialis : loan báo chân lý tình yêu của Đức Kitô trong xã hội. Giáo huấn này là một hành động phục vụ của đức ái, nhưng trong chân lý. Chính chân lý bảo vệ và diễn tả sức mạnh giải phóng của tình yêu trong những biến cố luôn luôn mới mẻ của lịch sử (…). Thiếu vắng chân lý, thiếu vắng lòng tin và thiếu vắng tình yêu đối với sự thật, thì chẳng còn lương tâm cũng như trách nhiệm xã hội và hoạt động xã hội trở thành miếng mồi ngon của tư lợi cũng như của logic quyền bính, với hậu qủa làm phân hoại xã hội, nhất là đối với một xã hội đang trong tiến trình toàn cầu hóa và ở vào giai đoạn khó khăn như hiện nay » (số 5).

            GHXH-CG vừa bắt nguồn từ Kinh Thánh, vừa tích luỹ suy tư và kinh nghiệm hành động của Giáo hội suốt dọc lịch sử, vừa trung thành với sứ vụ muôn thuở của Kitô giáo, vừa thích nghi và đổi mới không ngừng để trả lời cho những thách đố riêng của mỗi thời đại. Hơn một thế kỷ vừa qua, GHXH-CG đã chứng tỏ cho mọi người thấy rằng ước muốn đọc những dấu chỉ thời đại dưới ánh sáng của Tin Mừng và quyết tâm đối thoại với nhân loại hôm nay là một trong những mục tiêu của Giáo hội trong thời hiện đại

a)- GHXH-CG đặc biệt đề cao phẩm giá con người và yêu cầu không bao giờ được sử dụng con người như phương tiện của bất cứ mục tiêu chính trị hay cơ cấu trần thế nào. Con người luôn luôn phải là mục đích của tất cả các chương trình kinh tế, xã hội, chính trị. Thật thế, “trật tự của sự vật phải lệ thuộc vào trật tự của nhân vị, chứ không ngược lại. Chính Đức Kitô đã đưa ra nguyên tắc này khi Ngài xác quyết: ngày hưu lễ được thiết lập vì con người, chứ không phải con người vì ngày hưu lễ”^[5]. Cũng chính Đức Kitô đã đặt giới răn căn bản của Kitô giáo nơi tình yêu đối với Thiên Chúa và đồng loại.

Tiếp đến là các nguyên tắc: bổ trợ, công thiện công ích, chiều kích liên đới, vận mệnh phổ quát của tài sản, ưu tiên chọn lựa người nghèo. Đây là những chìa khóa và tiêu chuẩn định hướng của GHXH-CG. Dựa trên các nguyên tắc này chúng ta sẽ đánh giá và phê phán các cơ cấu chính trị, tổ chức xã hội, hệ thống kinh tế, đồng thời hướng dẫn dân chúng trong mục đích kiếm tìm những cách thế hữu hiệu hơn để xây dựng một xã hội phát triển, tiến bộ và nhân bản hơn.

            b)- Một nét tiêu biểu khác của GHXH-CG là tính thực tiễn. Nó không mang tính lý thuyết quy ngã, mà là lời mời gọi dấn thân và đưa ra phương pháp giúp các tín hữu trả lời cho nhu cầu hiện thực của mỗi giai đoạn lịch sử. Nó đòi hỏi sự tham dự tích cực của tất cả những ai có trách nhiệm về một lãnh vực nào đó trong cuộc sống xã hội như: nhà cầm quyền, người điều hành xí nghiệp, công nhân viên, chuyên gia kinh tế, xã hội…

“Chủ nghĩa siêu nhiên cực đoan” phủ nhận giá trị tự tại của con người sau tội nguyên tổ. Chống lại chủ nghĩa đó, GHXH-CG xác quyết rằng bất chấp tội nguyên tổ vẫn hiện diện một trật tự của đời sống xã hội, gắn liền với bản tính xã hội của con người theo ý muốn của Thiên Chúa. Việc phát triển chiều kích xã hội nơi con người, tái lập giá trị đạo đức và định hướng cuộc sống theo ánh sángTin Mừng là một trong những mục đích của GHXH-CG. Các Kitô hữu, đặc biệt các giáo dân, phải tích cực dấn thân xây dựng một xã hội tiến bộ, nhân bản và phù hợp với đòi hỏi của Tin Mừng.

c)- Dưới viễn ảnh cứu độ, các điều kiện xã hội có một tầm quan trọng đặc biệt, do sự lệ thuộc của con người vào môi trường sống. Thực vậy, con người “nhiều khi xa lánh điều thiện và bị lôi cuốn theo điều ác, do môi trường xã hội họ đang sinh sống và bị ngụp lặn trong đó ngay từ thuở thiếu thời”^[6]. Việc đảo lộn trật tự mà Thiên Chúa đã thiết lập là nguyên nhân của biết bao khổ đau và bất công trong xã hội. Những điều kiện sống tồi tệ, cảnh lầm than khốn khổ và tình trạng khốn cùng tại nhiều nước đang phát triển là một thách đố cho nhân loại hôm nay. Vấn đề nhức nhối này không thể chỉ giải quyết bằng hình thức phê bình xã hội hay thực hành bác ái từ thiện, mà cần cải tổ hay biến đổi chính cơ cấu xã hội theo các nguyên tắc của GHXH-CG .

d)- Giáo huấn Xã hội là “thành phần nguyên vẹn của quan niệm Kitô giáo về cuộc sống” bởi vì nó tiếp nối và đào sâu mầu nhiệm nhập thể của Đức Giêsu. Khi mặc lấy thân phận con người, Ngôi Lời của Thiên Chúa đã đi vào lòng đời và xã hội nhân loại. Do đó, nếu Kitô hữu coi thường khả năng định hướng của đức tin đối với cuộc sống công cộng là có nguy cơ phản bội Con-Thiên-Chúa-làm-Người. Các phạm trù đối kháng “Tôn giáo và trần gian”, “Giáo hội và Nhà nước”, “ân sủng và tự nhiên”, “đức tin và lý trí” mang một ý nghĩa đặc biệt trong thần học Kitô giáo, nhưng không có nghĩa là Giáo hội phải triệt để ở ngoài trần gian. Giáo hội không chỉ giới hạn nơi hành động dấn thân đối thoại với thế giới từ vị thế bên lề xã hội, mà còn hiện diện trong lòng xã hội như “men trong bột” (Mt 13,33), “muối cho đời” (Mt 5,13) và “ánh sáng cho trần gian” (Mt 5,14).

GHXH-CG không thuần túy phân tích các sự kiện và phê phán các hiện tượng tiêu cực nơi cơ cấu xã hội mà thôi. Vượt lên trên hành động phân tích và giải thích các sự kiện, GHXH-CG còn muốn “công bố một tương lai mới mang đầy ý nghĩa”^[7]. Đây là một chân trời mới vừa mở rộng tầm nhìn, vừa mời gọi con người không ngừng ước mơ và không ngừng vươn tới một thế giới tốt đẹp hơn. Để đạt tới mục tiêu này mọi người phải nỗ lực không ngừng, nhưng không thể chỉ dựa trên khả năng nhân loại, mà còn trông chờ nơi tác động của Thánh Linh, theo kiểu nói của giám mục Oscar Romero: “Chúng ta là những ngôn sứ của một tương lai không chỉ thuộc về chúng ta mà thôi”.

e)- Theo GHXH-CG, chúng ta có trách nhiệm về thế giới. Đức Giáo chủ Biển Đức viết: «Đối với các tín hữu, thế giới không phải là kết quả của tình cờ hay của tất định, mà là do kế hoạch của Thiên Chúa. Do đó, trách nhiệm của các tín hữu là phải nối kết cố gắng của mình với cố gắng của tất cả những người thành tâm thiện chí, thuộc các tôn giáo khác hay không có tín ngưỡng, để thế giới của chúng ta thực sự phù hợp với kế hoạch của Thiên Chúa: sống như một gia đình dưới ánh mắt của Đấng Tạo Hóa »^[8].

Chính trong viện tượng đó, Công đồng Vatican II rất có lý khi tuyên bố : « Nỗi vui mừng và niềm hy vọng, những buồn khổ và âu lo của con người hôm nay, đặc biệt là của người nghèo và những ai sầu khổ, cũng là vui mừng và hy vọng, buồn khổ và âu lo của các môn đệ Đức Kytô. Không có gì đích thực nhân loại mà lại không có tiếng vang trong cõi lòng người môn đệ Đức Kitô » (GS 1)

          Được khai sinh vào giai đoạn tiền hiện đại và tại vùng đất tương đối chậm tiến của châu Âu, GHXH-CG đã gặp khá nhiều khó khăn trong việc hiểu và giải thích hiện tượng xã hội – kinh tế ở thời hiện đại và hậu hiện đại. Vấn đề canh tân phương pháp là một yêu cầu khẩn thiết để có thể phân tích và phê phán thực tại trần thế, cũng như các trào lưu kinh tế – xã hội. Trong tiến trình phát triển của GHXH-CG, chúng ta có thể chia làm ba giai đoạn chính, dựa theo phương pháp đã được sử dụng.

Trong các văn kiện của 60 năm đầu tiên, phương pháp diễn dịch đóng vai trò chủ đạo. Khởi đi từ những nguyên tắc của luật tự nhiên hay những ý niệm về một xã hội lý tưởng nào đó, người ta đưa ra các áp dụng đồng đều vào những hoàn cảnh cụ thể, rất khác biệt và rất đa dạng, cho mọi thời và mọi nơi.

Giới hạn tất nhiên của nó đã quá rõ ràng: Người ta đi từ một cái nhìn lý thuyết, trừu tượng, phiến diện và giản lược về thực tại xã hội để đưa ra những kết luận nhiều khi cũng rất không tưởng. Tiến trình diễn dịch này giả thiết rằng người ta có thể xây dựng một xã hội tốt theo kiểu mẫu đẹp được rút ra từ các nguyên tắc và định hướng của GHXH-CG. Theo phương pháp diễn dịch này, một số người còn nghĩ rằng có thể xây dựng, ở mọi thời và mọi nơi, một cách đồng nhất, mô hình xã hội an hòa, công bằng và liên đới, thích hợp với trật tự ước muốn của Đấng Tạo Hóa.

Kể từ thông điệp “Mater et Magistra” (Mẹ và Thầy) và Công đồng Vatican II, phương pháp quy nạp được sử dụng để thay thế cho phương pháp diễn dịch. Hai yếu tố mới là: tái khám phá chiều kích lịch sử của các hiện tượng xã hội và đề cao tính ưu việt của niềm tin Kitô giáo. Một mặt, GHXH-CG công nhận rằng mỗi hiện tượng xã hội mang dấu ấn văn hóa và cần phải hiểu trong một bối cảnh lịch sử riêng biệt; mặt khác, đức tin đã mang lại cho chúng ta những chiều kích, ý nghĩa và cái nhìn hoàn toàn mới, có khả năng làm đảo lộn tất cả mọi sự. Chính vì vậy, chúng ta không thể coi đức tin như một cái gì “thêm vào” hay bổ túc cho một công trình xây dựng trên luật tự nhiên.

Làm: Các Kitô hữu phải dấn thân hoạt động để thực hiện những nguyên tắc và tiêu chuẩn của GHXH-CG trong môi trường xã hội – chính trị. Các Kitô hữu, đặc biệt các giáo dân, phải thực sự trở nên “muối”, “men” và “ánh sáng” trong đời thường, trong nghề nghiệp và trong môi trường xã hội- kinh tế- chính trị.

 

Giáo chủ Biển Đức XVI tái xác nhận nguyên tắc truyền thống theo đó Giáo hội không có những giải pháp cụ thể thuộc lãnh vực kinh tế – chính trị để cống hiến cho nhân loại. Tuy nhiên, Giáo hội luôn luôn có “sứ vụ chân lý” phải chu toàn trong mọi không gian và thời gian. “Sự trung thành với con người đòi hỏi trung thành với chân lý, vì chỉ duy chân lý đảm bảo cho tự do và khả năng phát triển con người toàn diện. Vì thế, Giáo hội kiếm tìm chân lý, rao giảng không mệt mỏi và nhận diện nó ở bất cứ nơi nào nó hiện diện. Đối với Giáo hội, sứ vụ chân lý là một sứ vụ không thể khước từ. GHXH-CG là một chiều kích đặc biệt của việc rao giảng này: Đó là phục vụ chân lý giải phóng. Mở rộng cửa cho chân lý, bất cứ nó từ đâu đến, GHXH-CG sẵn sàng đón nhận chân lý, thu gom những mảnh vụn thường bị phân tán vào trong tổng thể và đưa chân lý ấy vào cuộc sống thay đổi không ngừng của xã hội con người và của các dân tộc”.

 

Từ ngày khai sinh đến nay, GHXH-CG đã đạt được nhiều tiến triển rõ rệt nhờ phương pháp tiếp cận thực tế không ngừng đổi mới, cách thế suy tư ngày càng chín muồi hơn, cũng như giải pháp đề nghị ngày càng phổ quát và cận nhân tình hơn. Nhưng, nhân loại đã bước vào thiên niên kỷ thứ ba. Cuộc cách mạng thông tin, toàn cầu hóa, nền kinh tế tri thức… đang biến đổi sâu rộng không những cơ cấu chính trị, mô hình kinh tế, tổ chức xã hội, mà ngay chính nếp sống, lối nghĩ và tất cả bộ mặt của thế giới. Nhiều thách đố mới đang đặt ra cho nhân loại nói chung và cho Giáo hội nói riêng.

Trước những biến đổi quá nhanh và quá sâu rộng của thời hiện đại, nhiều cố gắng đổi mới trước đây đã trở thành lạc hậu. Một số sáng kiến trong quá khứ đãcống hiến những đóng góp rất tích cực, hôm nay đã bị thời gian đào thải. Nếu tiếp tục phương pháp, tiêu chuẩn và tâm thức cũ có lẽ GHXH-CG không đạt tới một phân tích khách quan và đầy đủ về xã hội hôm nay, cũng như không thể trả lời cho các vấn đề sôi bỏng của thời đại.

 

–o0o–

Lm. Ernest Nguyễn văn Hưởng

Người ta thường hiểu con người là con vật có lý trí. Và câu chuyện trong dân gian Việt nam cũng hiểu như thế (chuyện Con cọp và người nông phu). Khi muốn hạ giá người nào, người Việt Nam chúng ta đưa về con vật : ăn như heo…

Nhân vị Khi nói tới nhân vị chúng ta thường hiểu mỗi cá nhân của xã hội loài người là một nhân vị, là chủ thể của quyền lợi và nghĩa vụ. Nhân vị dành cho con người nên phải hiểu đó là cá nhân có ý thức và tự do. Vì thế mỗi cá nhân phải được đối xử bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ, không phân biệt phái tính, chủng tộc, v.v…Nhân vị không biệt lập nhưng hướng về nhân vị khác, thông hiệp với nhân vị khác.

– Nhân phẩm là phẩm giá con người, là giá trị tinh thần của một cá nhân với tính cách là một con người.

(Trích từ bài TÔN TRỌNG NHÂN PHẨM trên mạng)

– Nhân phẩm chính là những giá trị phản ánh và tạo nên phẩm chất của từng cá nhân. Mỗi con người đều có những giá trị nhất định.

– Người có nhân phẩm là người có danh dự và sẽ được cộng đồng xã hội tôn trọng và đánh giá cao. Người tự đánh mất nhân phẩm, danh dự của mình sẽ là người bị cộng đồng coi thường và đánh giá thấp.

– Người biết tôn trọng nhân phẩm là người có lòng tự trọng, biết đấu tranh và có thái độ không đồng tình với những hành vi xâm hại hoặc chà đạp lên nhân phẩm của người khác và của bản thân.

Nhân vật chính của toàn bộ đời sống xã hội là chính con người. Con người nên và phải luôn luôn là chủ thể, là nền tảng và là mục tiêu của đời sống xã hội. (số 106) HTXH triển khai nguyên tắc : con người có phẩm giá bất khả xâm phạm. (số 107) Con người có phẩm giá của một ngôi vị, có khả năng biết mình, làm chủ mình và tự nguyện hiệp thông với người khác. (số 108)

Khởi đi từ điều mọi người công nhận, Giáo hội cho biết con người được kêu gọi để có tương quan với Thiên Chúa. “Thực vậy, con người không lầm lẫn khi họ nhận biết mình cao cả hơn vũ trụ vật chất và không coi mình chỉ như một mảnh vụn của thiên nhiên hay như một phần tử vô danh trong xã hội loài người. Bởi vì nhờ có nội giới, con người vượt trên mọi vật. Khi con người quay về với lòng mình tức là họ trở về với nội giới thâm sâu nầy, ở đó Thiên Chúa, Đấng thấu suốt tâm hồn, đang chờ đợi họ, và cũng nơi đó chính con người tự định đoạt về vận mệnh riêng của mình dưới con mắt của Thiên Chúa” (GS 14).

Cũng trong Hiến chế “Vui mừng và Hy vọng” (GS) Giáo hội không trả lời câu hỏi Con người là gì ? Theo kiểu cổ điển: “Con người là một hữu thể có trí khôn, gồm có xác và hồn”, nhưng Giáo Hội hướng về kinh thánh: “Con người đã được tạo dựng theo hình ảnh của Thiên Chúa” (GS 12). “có khả năng nhận biết và yêu mến Đấng Tạo Dựng mình, được Ngài đặt làm chủ mọi tạo vật trên trái đất để cai trị và xử dụng chúng mà ngợi khen Thiên Chúa”.

Cũng khởi đi từ Kinh thánh, Giáo hội khai triển chiều kích xã hội: “Nhưng Thiên Chúa đã không tạo dựng nên con người cô độc: bởi vì từ khởi thủy Ngài đã tạo dựng có nam và có nữ (St 1,2-7). Sự liên kết giữa họ đã tạo nên một thứ cộng đoàn đầu tiên giữa người với người. Thực vậy, tự bản tính thâm sâu của mình, con người là một hữu thể có xã hội tính và nếu không liên lạc với những người khác con người sẽ không thể sống và phát triển tài năng của mình” (GS 12).

Con người có bản tính xã hội vì con người không thõa mãn khi sống với thảo mộc và sự xuất hiện của người nữ làm thỏa mãn nhu cầu đối thoại liên vị. (số 110) Con người liên hệ với những người khác như những người được giao cho sự sống của người khác. (số 112) Vì mang tính xã hội nên con người hưởng dùng của cải với trách nhiệm chứ không được tự do khai thác cách tùy tiện và ích kỷ (số 113).

Tội nguyên tổ làm con người mất đi sự thánh thiện và công chính nguyên thủy, (số 115) tạo một vết thương nằm nơi sâu xa nhất của con người. Hậu quả của tội là sự tha hóa (xa rời Thiên Chúa và với chính mình, với người khác và thế giới chung quanh) (số 116). Giáo lý về tội nguyên tổ cho biết tội mang tính phổ quát, có nền tảng rất quan trọng. Giáo lý đó mời gọi đừng ở lại trong tội, đừng xem nhẹ tội, cũng đừng đổ lỗi cho người khác. Tuy nhiên không được tách rời giáo lý về sự phổ quát của tội với ý thức về sự phổ quát của ơn cứu độ (số 120).

 

Người kitô hữu nhìn thấy vực sâu của tội nhưng luôn nhìn trong ánh sáng hy vọng do Đức Kitô mang lại (số 121). Nhờ Đức Kitô chúng ta được hiệp thông với Thiên Chúa Ba Ngôi (số 122). Theo Tân ước toàn thể thụ tạo cùng với nhân loại đều chờ đợi Đấng Cứu Chuộc.

“Học thuyết Xã hội Công giáo tìm cách chỉ ra những khía cạnh khác nhau của mầu nhiệm con người: con người phải được tìm hiểu “trong sự thật toàn vẹn của mình, từ sự hiện hữu của bản thân con người cho đến chiều hướng cộng đồng và xã hội”, với sự quan tâm đặc biệt sao cho giá trị của con người được mọi người sẵn sàng nhìn nhận.” (số 126)

– Tính thống nhất của con người : Thống nhất hồn xác, cả hai bản tính kết hợp thành bản tính con người.

– Con người bước ra khỏi mình để hướng về Đấng Vô biên và và để hướng đến người khác. Con người độc nhất không thể sao chép và không thể xâm phạm. Từ đó đưa tới việc tôn trọng nhân phẩm : không thể lấy con người làm bàn đạp để thực hiện dự án mà trái lại dự án là để phục vụ con người.

– Con người tự do hướng về điều tốt là một trong những dấu hiệu chứng tỏ con người giống Thiên Chúa (số 135)

– Mọi người đều bình đẳng vì được tạo dựng theo hình ảnh Thiên Chúa và giống Thiên Chúa “Không có Do Thái hay Hy Lạp, không có nô lệ hay tự do, không có nam hay nữ, vì tất cả anh em đều là một trong Đức Kitô Giêsu” (Gl 3,28; x. Rm 10,12; 1 Cr 12,13; Cl 3,11).

– Con người là hữu thể xã hội (xem bên trên)

3.1 Giáo hội với bản Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền

Giáo hội đánh giá cao bản Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền, Giáo hội ghi nhận“giá trị tích cực của bản Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền, được Liên Hiệp Quốc chấp nhận ngày 10-12-1948, và được Đức Giáo hoàng Gioan Phaolô II coi như “một cột mốc thực sự trên con đường tiến bộ đạo đức của nhân loại”. Tôn trọng con người là tôn trọng quyền con người (Nhân quyền). Xác định và công bố các quyền của con người là một trong những cố gắng quan trọng nhất nhằm đáp ứng cách hữu hiệu những đòi hỏi tất yếu của phẩm giá con người(số 152).

3.2 Vài nhận xét về bản Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền

Vài lưu ý về bản Tuyên ngôn :

 

4.1 Nguồn gốc quyền con người

Thật ra, nguồn gốc các quyền con người nằm ngay trong chính phẩm giá của mỗi một con người.…(số 153). Những quyền này mang những đặc tính “phổ quát, bất khả xâm phạm, bất khả nhượng”.

Phẩm giá này đã được nhận thức và lĩnh hội trước tiên là nhờ lý trí. Nền tảng tự nhiên của các quyền này càng trở nên vững chắc hơn khi, nhờ ánh sáng siêu nhiên, người ta nhìn nhận rằng phẩm giá của con người đã được Đức Giêsu Kitô đón nhận và cứu chuộc qua sự nhập thể, qua cái chết và sự sống lại của Người.

 

4.2 Bản liệt kê Quyền con người của Giáo hội

Đức Giáo hoàng Gioan Phaolô II lập một danh sách các quyền ấy trong Thông điệp Centesimus Annus: “quyền được sống, một phần không thể thiếu trong quyền ấy là quyền của đứa trẻ được lớn lên trong bụng mẹ ngay từ khi thụ thai; quyền được sống trong một gia đình hợp nhất và trong một môi trường luân lý giúp phát triển nhân cách của đứa trẻ; quyền được phát huy trí thông minh, được tự do tìm kiếm và hiểu biết sự thật; quyền được chia sẻ công ăn việc làm để sử dụng các nguồn lực vật chất của trái đất cách khôn ngoan, và quyền được lấy từ việc lao động những phương thế để trợ giúp bản thân và những người lệ thuộc vào mình; và quyền được tự do lập gia đình, quyền có con và dạy dỗ con qua việc thực hiện hành vi tình dục một cách có trách nhiệm. Theo một nghĩa nào đó, nguồn gốc và tổng hợp các quyền này chính là quyền tự do tôn giáo, được hiểu như quyền được sống theo sự thật của đức tin và phù hợp với phẩm giá siêu việt của một con người” (Số 155).

 

4.3 Quyền lợi và nghĩa vụ

Liên kết hết sức chặt chẽ với đề tài quyền lợi là vấn đề nghĩa vụ của con người: “Trong xã hội loài người, quyền của người này là nghĩa vụ cho hết những người khác: cụ thể là nghĩa vụ phải nhìn nhận và tôn trọng quyền ấy”. (số 156)

4.5 Khoảng cách giữa chữ viết và tinh thần

Thực tế rất đáng buồn là các quyền ấy đã bị xâm phạm, với đủ loại chiến tranh và bạo lực, nhất là những cuộc diệt chủng và lưu đày tập thể, việc mở rộng gần như trên toàn thế giới những hình thức chưa từng thấy của sự nô lệ như buôn người, bắt trẻ em làm lính, bóc lột người lao động, buôn bán ma tuý trái phép, mãi dâm.

Có một khoảng cách giữa “chữ viết” và “tinh thần” của nhân quyền, vì người ta chỉ nhìn nhận các quyền này một cách hết sức hình thức. (Số 158) Chính Giáo Hội cũng cảm thấy nhu cầu phải tôn trọng công lý và các quyền con người ngay trong hàng ngũ Giáo Hội (số 159).

 

Giáo hội bận tâm rao giảng tin mừng nên “Đẩy mạnh công lý và hoà bình, đưa ánh sáng và men Tin Mừng thâm nhập mọi lĩnh vực của xã hội con người, đó luôn luôn là mục tiêu Giáo Hội ra sức nhắm tới khi thi hành mệnh lệnh của Chúa”.

Giáo Hội dấn thân trong công tác mục vụ này theo hai hướng: bằng cách công bố những nền tảng Kitô giáo của nhân quyền và bằng cách tố giác những sự vi phạm các quyền này³³⁸. Dù sao, “công bố bao giờ cũng quan trọng hơn là tố giác, và không thể tố giác mà quên công bố, vì có như thế việc tố giác mới chắc chắn và có động cơ cao cả”.

 

 

Nguyên văn Bản Tuyên Ngôn Quốc Tế Nhân Quyền, đã được Ðại Hội Ðồng Liên Hiệp Quốc thông qua và công bố vào ngày 10 tháng 12 năm 1948.

Xét rằng: Sự thừa nhận nhân cách của tất cả con người trong đại gia đình nhân loại và những quyền bình đẳng không thể tước đoạt của họ là nền tảng của tự do, công lý và hòa bình trên thế giới.

Xét rằng: Hành vi xem thường và chà đạp nhân quyền đã dẫn đến những hành động man rợ, xúc phạm đến lương tâm nhân loại. Sự kêu gọi thiết lập một thế giới trong đó tất cả mọi người phải được hưởng quyền tự do ngôn luận, tự do tín ngưỡng, quyền được giải thoát khỏi sự sợ hãi và nghèo khó, phải được tuyên xưng như là ước vọng cao nhất của con người.

Xét rằng: Nhân Quyền cần phải được triệt để bảo vệ bằng luật pháp, để con người không bị bắt buộc phải sử dụng biện pháp cuối cùng là vùng dậy chống lại độc tài và áp bức.

Xét rằng: Mối quan hệ hữu nghị giữa các quốc gia cần được khuyến khích và mở rộng.

Xét rằng: Trong Hiến Chương, các dân tộc của cộng đồng Liên Hiệp Quốc đã lại một lần nữa xác định niềm tin vào những quyền căn bản của con người, vào nhân phẩm và giá trị nhân vị, vào quyền bình đẳng nam nữ và cũng đã quyết định cổ vũ cho các tiến bộ xã hội và cải tiến mức nhân sinh trong bối cảnh ngày càng tự do hơn.

Xét rằng: Các quốc gia hội viên đã cam kết hợp tác với Liên Hiệp Quốc, nhằm cổ vũ việc tôn trọng nhân quyền và các quyền tự do căn bản.

Xét rằng: Một khuôn mẫu chung về nhân quyền và tự do là điều tối quan trọng để có thể thực hiện đầy đủ sự cam kết trên.

Do đó, Ðại Hội Ðồng Liên Hiệp Quốc long trọng công bố Tuyên Ngôn Quốc Tế Nhân Quyền này như là một khuôn mẫu chung cần đạt tới của mọi dân tộc và quốc gia, nhằm giúp cho mọi cá nhân và thành phần của xã hội luôn luôn theo sát tinh thần của Bản Tuyên Ngôn, dùng sự truyền đạt và giáo dục, để nỗ lực phát huy sự tôn trọng các quyền tự do này.

Mặt khác, bằng những phương thức tiến bộ trong phạm vi quốc gia cũng như quốc tế, phải bảo đảm sự thừa nhận và tuân hành Bản Tuyên Ngôn một cách có hiệu lực, không những giữa các dân tộc của các nước hội viên với nhau, nhưng còn giữa những dân tộc sống trên các phần đất thuộc thẩm quyền họ cai quản.

Ðiều 1: Mọi người sinh ra đều được tự do và bình đẳng về nhân phẩm, cũng như quyền lợi. Mọi người đều được phú bẩm về lý trí và lương tâm. Sự đối xử giữa con người với nhau phải được trên tinh thần bác ái.

Ðiều 2: Mọi người đều được hưởng tất cả những quyền và tự do công bố trong Bản Tuyên Ngôn này và không có một sự phân biệt nào, như chủng tộc, màu da, phái tính, ngôn ngữ, tôn giáo, quan điểm chính trị hay tất cả quan điểm khác, quốc tịch hay nguồn gốc xã hội, tài sản, nơi sinh, hay tất cả những hoàn cảnh khác. Hơn nữa, cũng không được có sự phân biệt nào đối với con người sống trên một quốc gia hay trên một lãnh thổ, căn cứ trên cơ chế chính trị, nền tảng luật pháp hay quy chế quốc tế của quốc gia hay lãnh thổ đó. Cho dù quốc gia hay lãnh thổ này độc lập hay dưới sự bảo hộ, không được tự trị hay ở trong tình trạng bị hạn chế về chủ quyền.

Ðiều 3: Mọi người đều có quyền sống, quyền tự do và an ninh thân thể.

Ðiều 4: Không ai bị cưỡng bức làm nô lệ hay tôi đòi. Chế độ nô lệ và buôn bán nô lệ dưới mọi hình thức đều bị nghiêm cấm.

Ðiều 5: Không một người nào phải chịu cực hình, tra tấn, hay bất kỳ hình thức đối xử, hoặc trừng phạt bất nhân, hay có tính cách lăng nhục.

Ðiều 6: Ở bất cứ nơi nào, mỗi người đều có quyền được công nhận tư cách của mình trước pháp luật.

Ðiều 7: Tất cả mọi người đều bình đẳng trước pháp luật, và phải được bảo vệ một cách bình đẳng, không kỳ thị phân biệt. Tất cả đều được quyền bảo vệ ngang nhau, chống lại mọi kỳ thị vi phạm Bản Tuyên Ngôn này, cũng như chống lại mọi khiêu khích dẫn đến kỳ thị như vậy.

Ðiều 8: Mọi người đều có quyền được kháng tố trước các cơ quan tư pháp quốc gia có thẩm quyền về các hành vi vi phạm các quyền căn bản, do Hiến Pháp và Luật Pháp quy định.

Ðiều 9: Không một ai bị bắt bớ, cầm tù hay lưu đày một cách độc đoán.

Ðiều 10: Mọi người đều có ngang nhau quyền được phân xử công khai và công bằng, trước một tòa án độc lập và vô tư, để được phán quyết về các quyền lợi và nhiệm vụ của mình, hay về những tội phạm mà mình bị cáo buộc.

Ðiều 11:

(1) Khi truy tố trước pháp luật, mọi người được xem là vô tội, cho đến khi pháp luật chứng minh là có tội, trong một phiên tòa công khai và tòa án này phải cung ứng tất cả mọi bảo đảm cần thiết cho quyền biện hộ của đương sự.

(2) Không ai có thể bị kết án khi có những hành động hay sơ suất xảy ra vào lúc mà luật pháp của quốc gia hay quốc tế không qui định đó là một hành vi phạm pháp. Tương tự như vậy, không được áp đặt một hình phạt nào nặng hơn hình phạt được ấn định vào lúc hành vi phạm pháp xảy ra.

Ðiều 12: Không một ai bị xâm phạm một cách độc đoán về đời sống riêng tư, gia đình, nhà ở, hay thư tín, cũng như bị xúc phạm danh dự hay tiếng tăm của mình. Mọi người đều có quyền được luật pháp bảo vệ, trước những xâm phạm và xúc phạm như vậy.

Ðiều 13:

(1) Mọi người có quyền tự do di chuyển và cư trú, trong phạm vi biên giới của quốc gia.

(2) Mọi người đều có quyền rời bỏ lãnh thổ bất kỳ nước nào, kể cả nước của mình, và quyền trở về xứ sở.

Ðiều 14:

(1) Trước sự ngược đãi, mọi người đều có quyền tị nạn và tìm sự dung thân tại các quốc gia khác.

(2) Quyền này không được kể đến, trong trường hợp bị truy nã thật sự vì các tội phạm ngoài lý do chính trị, hay do những hành vi trái với những mục tiêu và nguyên tắc của Liên Hiệp Quốc.

Ðiều 15:

(1) Mọi người đều có quyền có quốc tịch.

(2) Không một ai bị tước bỏ quốc tịch, hay bị từ chối quyền thay đổi quốc tịch, một cách độc đoán.

Ðiều 16:

(1) Nam và nữ trong tuổi trưởng thành có quyền kết hôn và lập gia đình, mà không bị hạn chế về lý do chủng tộc, quốc tịch hay tôn giáo. Nam nữ đều có quyền bình đẳng lúc kết hôn, trong đời sống vợ chồng và lúc ly hôn.

(2) Hôn nhân chỉ có thể tiến hành khi cả hai vợ chồng tương lai đều được tự do quyết định và đồng ý thật sự.

(3) Gia đình phải được xem là một đơn vị tự nhiên và căn bản của xã hội, và được quyền bảo vệ của xã hội và quốc gia.

Ðiều 17:

(1) Mọi người đều có quyền sở hữu tài sản cá nhân cũng như tập thể.

(2) Không ai có thể bị tước đoạt tài sản của mình một cách độc đoán.

Ðiều 18: Mọi người đều có quyền về tự do tư tưởng, nhận thức và tôn giáo. Quyền này bao gồm cả quyền tự do thay đổi tôn giáo hay tín ngưỡng, cũng như quyền tự do biểu lộ tôn giáo hay tín ngưỡng của mình, với tư cách cá nhân hay tập thể, ở nơi công cộng hay trong chỗ tư nhân, bằng sự truyền dạy, thực hành, thờ phượng và áp dụng các nghi thức đạo giáo.

Ðiều 19: Mọi người đều có quyền tự do tư duy và ngôn luận. Quyền này bao gồm quyền không bị gây khó khăn vì quan điểm của mình và quyền được tìm kiếm, thu nhận và quảng bá tin tức và ý kiến qua mọi phương tiện truyền thông và qua mọi biên giới.

Ðiều 20:

(1) Mọi người đều có quyền tự do hội họp và lập hội, một cách hòa bình.

(2) Không một ai có thể bị cưỡng bách gia nhập vào một đoàn thể.

Ðiều 21:

(1) Mọi người đều có quyền tham gia vào việc điều hành xứ sở của mình, một cách trực tiếp hay qua các đại biểu được tuyển chọn một cách hoàn toàn tự do.

(2) Mọi người đều có ngang nhau quyền nhận lãnh những trách nhiệm chung của quốc gia của họ.

(3) Ý muốn của nhân dân phải là nền tảng của quyền lực chính quyền. Ý muốn này phải được thể hiện qua các cuộc bầu cử định kỳ và nghiêm chỉnh, bằng phiếu kín, qua phương thức phổ thông và bình đẳng đầu phiếu, hay các phương thức tương đương bảo đảm tự do bầu cử.

Ðiều 22: Vì là thành viên của xã hội, mỗi người đều có quyền an ninh xã hội, qua các cố gắng của quốc gia và hợp tác quốc tế, dựa theo phương cách tổ chức và tài nguyên của mỗi nước. Quyền này được đặt trên căn bản của sự thụ hưởng những quyền về kinh tế, xã hội và văn hóa, cần thiết cho nhân phẩm và sự phát triển tự do của mỗi cá nhân.

Ðiều 23:

(1) Mọi người đều có quyền làm việc, quyền tự do chọn việc làm, quyền được hưởng các điều kiện làm việc chính đáng và thuận lợi đối với công việc, và quyền được bảo vệ chống thất nghiệp.

(2) Mọi người, không vì lý do kỳ thị nào, đều có quyền được hưởng lương bổng như nhau, nếu cùng làm một công việc như nhau.

(3) Mọi người làm việc đều được quyền hưởng thù lao một cách công bằng và thích hợp, khả dĩ bảo đảm cho bản thân và gia đình mình một cuộc sống xứng đáng với nhân phẩm, cũng như được trợ giúp nếu cần, qua các phương thức bảo vệ xã hội khác.

(4) Mọi người đều có quyền thành lập và tham gia vào các nghiệp đoàn, để bảo vệ quyền lợi của mình.

Ðiều 24: Mọi người đều có quyền nghỉ ngơi và giải trí, nhất là sự giới hạn số giờ làm việc một cách hợp lý, và các ngày nghỉ định kỳ có trả lương.

Ðiều 25:

(1) Mọi người đều có quyền được hưởng một mức sống phù hợp với sức khỏe và sự no ấm cho bản thân và gia đình bao gồm: thực phẩm, quần áo, nhà ở, y tế và các dịch vụ xã hội cần thiết, quyền an sinh trong lúc thất nghiệp, đau ốm, tình trạng bất khiển dụng, góa bụa, tuổi già hay các tình huống thiếu thốn khác do các hoàn cảnh ngoài khả năng kiểm soát của mình.

(2) Sinh sản và trẻ con có quyền được chăm sóc và trợ giúp đặcbiệt. Tất cả mọi trẻ con, sinh có hôn thú hay không, đều được xã hội bảo vệ một cách bình đẳng như nhau.

Ðiều 26:

(1) Mọi người đều có quyền được giáo dục. Giáo dục phải được miễn phí, ít nhất là trong trường hợp cưỡng bách giáo dục ở bậc tiểu học. Giáo dục kỹ thuật và chuyên nghiệp phải được mở rộng và giáo dục đại học phải được mở rộng bình đẳng cho mọi người, trên căn bản tài năng xứng đáng.

(2) Giáo dục phải được điều hướng để phát triển đầy đủ nhân cách, và củng cố sự tôn trọng nhân quyền và các quyền tự do căn bản. Giáo dục phải nhằm cổ vũ sự cảm thông, lòng khoan dung, và tình hữu nghị giữa mọi quốc gia, mọi nhóm chủng tộc hoặc tôn giáo, và hỗ trợ việc phát triển các sinh hoạt của Liên Hiệp Quốc nhằm duy trì hòa bình.

(3) Cha mẹ có quyền ưu tiên chọn lựa phương cách giáo dục dành cho con cái mình.

Ðiều 27:

(1) Mọi người đều có quyền tự do tham gia sinh hoạt văn hóa cộng đồng, thưởng thức các bộ môn nghệ thuật, và cùng chia xẻ các tiến bộ khoa học cũng như các lợi ích của khoa học.

(2) Mọi người đều có quyền được bảo vệ về tác quyền, trên bình diện tinh thần cũng như quyền lợi vật chất, đối với các tác phẩm khoa học, văn chương, hay nghệ thuật.

 

Ðiều 28: Mọi người đều có quyền đòi hỏi được sống trong một trật tự xã hội và trật tự quốc tế, trong đó các quyền và các tự do được đề cập trong Bản Tuyên Ngôn này có thể được thể hiện đầy đủ.

Ðiều 29:

(1) Mọi người đều có nhiệm vụ đối với cộng đồng nào mà chỉ trong đó mới thực hiện được việc phát triển toàn vẹn và tự do nhân cách của mình.

(2) Trong việc hành xử nhân quyền và thụ hưởng tự do, mọi người chỉ phải chịu những hạn chế do luật định – và những hạn chế này chỉ nhằm mục tiêu bảo đảm sự thừa nhận và tôn trọng nhân quyền, và quyền tự do của những người khác, cũng như nhằm thỏa mãn những đòi hỏi chính đáng về luân lý, trật tự công cộng, và nền an sinh chung trong một xã hội dân chủ.

(3) Trong bất cứ trường hợp nào, nhân quyền và những quyền tự do này cũng không được hành xử trái với những mục tiêu và nguyên tắc của Liên Hiệp Quốc.

Ðiều 30: Không một điều nào trong Bản Tuyên Ngôn này cho phép một nước, một nhóm hay một cá nhân nào được quyền viện dẫn bất cứ lý do gì để có những việc làm hay hành động nhằm hủy diệt nhân quyền và tự do được thừa nhận trong bản Tuyên Ngôn này.

Liên Hiệp Quốc, ngày 10 tháng 12 năm 1948

 

–o0o–

 

 

–o0o–

 

 

Suốt một thời gian dài trong quá khứ, nhân loại phải hứng chịu hậu quả của cuộc chiến gay gắt giữa mô hình kinh tế thị trường và kinh tế bao cấp. Từ khi chủ nghĩa xã hội ở Đông Âu sụp đổ do chính những mâu thuẫn và yếu kém nội tại, coi như chấm dứt sự đối kháng ý hệ đó. Nếu như ngày xưa, vào một giai đoạn nào đó, có người đã coi chủ trương bảo vệ mậu dịch như biện pháp hữu hiệu để phát triển kinh tế, hôm nay mọi người thấy rõ là bao cấp đã dẫn đất nước đến chỗ bế tắc, lạc hậu và tốc độ tăng trưởng thấp. Khi so sánh mức sống giữa Đông và Tây Âu vào cuối thập niên 80, nhiều kinh tế gia đã đi đến kết luận: sở hữu tư nhân trong doanh nghiệp đóng góp tích cực để tăng lợi nhuận cho doanh nhân và mức sống cho mọi người. Nhưng phải chăng kinh tế thị trường sẽ là thuốc thần trị bách bệnh, có khả năng giải quyết mọi vấn đề xã hội và là mô hình kinh tế duy nhất? Đâu là mối tương quan giữa tự do chính trị với phát triển kinh tế?            

 

1.         Vai trò tích cực của thị trường

 

Chương trình Phát triển của Liên Hiệp Quốc (PNUD) nhìn nhận vai trò quan trọng của thị trường trong phát triển kinh tế ở thời đại chúng ta. Thị trường tự do được coi là cơ cấu hữu hiệu nhất để trao đổi hàng hóa và dịch vụ, giải quyết một cách nhanh chóng mối tương quan căng thẳng giữa cung – cầu, đồng thời là một yếu tố tích cực để thúc đẩy sáng tạo và tăng hiệu năng kinh tế.

Giáo chủ Gioan Phaolô II cũng nhìn nhận rằng “xem ra trên bình diện quốc gia cũng như trong các mối quan hệ quốc tế, thị trường tự do là phương tiện thích đáng nhất để sử dụng các tài nguyên và đáp ứng hữu hiệu cho các nhu cầu của cuộc sống”.

           Theo nguyên ngữ, thị trường chính là một địa điểm thể lý, quen gọi là chợ, nơi người mua và người bán trực tiếp trao đổi và mặc cả với nhau về giá cả, sản phẩm, sản lượng, lao động… Hôm nay, « thị trường là một cơ cấu tổ chức kinh tế trong đó người mua và người bán tương tác với nhau để xác định giá cả và sản lượng của hàng hóa hay dịch vụ »[9]. Thị trường này rất đa dạng : có thể tập trung như thị trường chứng khoán, cũng có thể phi tập trung như thị trường lao động hoặc địa ốc, hay chỉ hiện hữu trên các xa lộ thông tin như trường hợp các sản phẩm và dịch vụ được trao đổi qua mạng Internet.

Trong hệ thống kinh tế thị trường, tất cả các hoạt động kinh tế không hề bị Nhà Nước kiểm soát hay bị đặt dưới sự lãnh đạo của một cơ quan trung tâm nào cả. Dù vậy, thị trường cũng không rơi vào trạng thái hỗn độn và phi lý, trái lại nó hữu hiệu và có một thứ trật tự nào đó. « Nó là một phương tiện giao tiếp để tập hợp tri thức và hành động của hàng triệu cá nhân khác nhau. Không có một bộ não hay hệ thống tính toán trung tâm, nhưng nó vẫn giải quyết được vấn đề sản xuất và phân phối bao gồm hàng triệu ẩn số và mối tương quan mà chẳng ai biết được; những vấn đề ấy cho dù những máy tính nhanh nhất ngày nay cũng không thể làm nổi. Chẳng có ai thiết kế ra thị trường, nhưng nó vẫn vận hành rất tốt»[10].

Cơ chế thị trường không ngừng tạo ra những điểm bất ngờ và kỳ diệu để xác định ba vấn đề cương yếu của tổ chức kinh tế: sản xuất cái gì ? sản xuất như thế nào? sản xuất bao nhiêu và sản xuất cho ai ? Qua việc điều chỉnh giá cả, thị trường khuyến khích xã hội phân bố lại các nguồn lực và giải quyết một cách thoả đáng các câu hỏi kinh tế cam go. Đây là một số nét tiêu biểu về hoạt động và chức năng của thị trường :

– Chức năng cân bằng cung cầu: Mặc dù không có một cá nhân hay tổ chức riêng biệt nào xác định sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào và cho ai, cơ chế thị trường sẽ tìm được sự cân bằng cung cầu khi tạo ra sự cân đối giữa các lực lượng sản xuất bằng hệ thống giá cả. Chính giá cả là quả cân trong cơ chế thị trường : khi giá tăng sẽ làm giảm lượng tiêu thụ và khuyến khích sản xuất, ngược lại, khi giá hạ sẽ khuyến khích tiêu dùng và giảm sản xuất.

– Chức năng thông tin: Giá cả cũng là tín hiệu cho người tiêu dùng và người sản xuất. Nếu một mặt hàng nào đó được người tiêu dùng mua nhiều thì giá sẽ tăng và việc tăng giá này là tín hiệu giúp người sản xuất biết phải cung cấp nhiều hơn. Thông tin của thị trường rất đa dạng và phong phú : giá cả, tổng số cung và cầu, cơ cấu cung và cầu, thị hiếu của khách hàng, hướng vận động của hàng hóa dịch vụ. Các thông tin này đóng vai trò quan trọng trong việc lấy quyết định về sản xuất, quản lý, mậu dịch, v.v.

– Chức năng canh tân & phát triển kỹ thuật. Giáo sư Joseph Schumpeter đặt nổi mối tương quan giao thoa giữa kinh tế thị trường và canh tân kỹ thuật. Cái lô-gích của thị trường bó buộc các xí nghiệp phải không ngừng đổi mới máy móc thiết bị, cải tiến kỹ thuật sản xuất, nâng cao phẩm chất và giảm giá thành của mỗi sản phẩm, ngõ hầu có thể đối phó với sự cạnh tranh gắt gao của thị trường và đương đầu với áp lực đòi tăng lương không ngừng của công đoàn. Trên thực tế, các xí nghiệp luôn tìm cách đưa ra những món hàng mới, tốt, đẹp và rẻ hơn, hoặc cải tiến phẩm chất và giảm giá thành những món hàng cũ.

Khi một xí nghiệp thực hiện tốt canh tân kỹ thuật sẽ chiếm ưu thế trên thị trường và có thể đẩy các xí nghiệp đối thủ đến nguy cơ phá sản. Các xí nghiệp sau cùng này, nếu không muốn bị phá sản dĩ nhiên phải canh tân kỹ thuật và thay đổi phương pháp sản xuất. Chính trong qúa trình chạy đua cạnh tranh liên lỷ này biểu lộ tính năng động, sáng tạo và canh tân kỹ thuật của tư bản chủ nghĩa.

Cạnh tranh thị trường cũng bó buộc các xí nghiệp biết xử dụng hữu hiệu, hợp lý và đúng đắn nguyên liệu thiên nhiên ngõ hầu giảm giá thành của mỗi sản phẩm và tăng lợi nhuận tới mức tối đa. Một trong những hậu qủa của cuộc chạy đua này là hiện tượng hạ giá và quần chúng hóa các sản phẩm công nghệ. Vô hình trung thị trường đã cộng tác vào việc xã-hội-hóa lợi nhuận và quần-chúng-hoá nhiều tiện nghi. Nhiều sản phẩm công nghệ như xe hơi, máy lạnh, máy giặt, ti-vi, máy vi tính… lúc đầu thuộc loại sản phẩm đắt tiền, dành cho lớp người giàu sang, nhưng nay đã trở thành sản phẩm phục vụ đại chúng.

Khi đề cao tự do cá nhân, tính năng động và óc sáng tạo trong sinh hoạt kinh tế, phái tự do kinh tế đã đặt nổi một nguyên tắc căn bản trong phát triển kinh tế. Kinh nghiệm lịch sử gần đây cho thấy những giới hạn, khuyết điểm và sai lầm của kinh tế bao cấp, cũng như tính không tưởng và thiếu hiệu năng của nhiều chương trình an sinh xã hội. Quan niệm giáo điều về lý tưởng bình đẳng tuyệt đối nhiều lần đã dẫn đến tình trạng “bình quân trong lầm than” và chủ trương duy ý chí về nhảy vọt kinh tế kết cục chỉ là những bước tụt hậu thê thảm. Trung-quốc dưới thời cách mạng văn hóa và Campuchia của Pol Pot là hai thí dụ điển hình và gần gũi nhất.

            Trong viễn tượng đó phải coi là một yếu tố tích cực việc du nhập kinh tế thị trường vào Việt Nam. Với thời gian sẽ loại dần những doanh nghiệp quốc doanh vô tích sự và tất cả hệ thống bàn giấy rườm rà, phi sản xuất. Sinh hoạt kinh tế sẽ khởi sắc, sinh động và phồn thịnh hơn khi để cho người dân được tự do làm ăn, các nhân tố sản xuất được sử dụng đúng đắn hơn, đồng thời tự do, trách nhiệm và sáng tạo cá nhân trong sinh hoạt kinh tế được đặt nổi.

 

2.         Giới hạn của thị trường

 

            Thiết tưởng cũng không nên quên những giới hạn và mặt trái bi đát của thị trường tự do. Thực tế đau thương đã cải chính quan niệm “lạc quan ngây thơ” cho rằng thị trường sẽ giải quyết mọi khó khăn kinh tế và đem lại phúc lợi đồng đều cho mọi người, mọi nước. Xưa cũng như nay, thị trường tự do thường là bãi chiến của cạnh tranh, thế lực và lợi nhuận, trong đó mạnh được yếu thua, cá lớn nuốt cá bé, kẻ ăn không hết người lần không ra. Câu nói của linh mục Lacordaire vào đầu thế kỷ XIX vẫn còn văng vẳng bên tai: “Trong cuộc cạnh tranh giữa mạnh và yếu, giàu và nghèo, tự do là ức chế và luật pháp là giải thoát”.

Cũng chẳng bao giờ giải quyết nổi những vấn đề phức tạp của xã hội hiện nay nếu chỉ dựa trên tiêu chuẩn thị trường, càng không thể đo lường mọi giá trị của cuộc sống bằng giá cả của thị trường. Giá trị của cuộc sống, danh dự của con người, nhân phẩm của người lao động, quyền lợi chính trị của người công dân, tình mẫu tử, tình vợ chồng, tình bạn, lòng bao dung, đức hy sinh, chẳng hạn, đâu có thể đo đếm bằng giá cả thị trường. Thị trường thường đãi ngộ quá đáng những siêu sao điện ảnh và thể thao, trong khi đó nhiều khi lại bỏ quên những người đóng góp tích cực cho xã hội như các nhà bác học, nghiên cứu viên, bác sỹ, kỹ sư, nhà giáo, công nhân, nông dân…

Về vấn đề này, đức Gioan Phaolô II đã viết những dòng thật ý nghĩa và sâu sắc: “Có những nhu cầu tập thể và tâm linh không thể được thỏa mãn do cơ chế của thị trường ; có những nhu cầu quan trọng của con người vượt ra khỏi chiều kích của thị trường ; có những tài sản, do bản chất của nó, không thể bán hoặc mua được. Chắc chắc cơ chế thị trường đem lại nhiều lợi ích, trong đó phải nói đến việc nó giúp xử dụng đúng đắn hơn nguồn lợi thiên nhiên, cổ võ việc trao đổi sản phẩm và nhất là quan tâm đến ý muốn và ưa thích của con người… Tuy nhiên luôn hàm chứa nguy cơ biến thị trường thành “thuốc thần trị bách bệnh”, tức không ý thức rằng có những tài sản, tự bản chất không phải là và không thể là những hàng hóa đơn thuần”[13].

Chính kinh tế gia Paul A. Samuelson cũng công nhận : « Thị trường không phải lúc nào cũng đưa tới kết quả tối ưu. Khuyết tật thứ nhất của thị trường là độc quyền và các hình thức cạnh tranh không hoàn hảo khác. Khuyết tật thứ hai của bàn tay vô hình xảy ra khi xuất hiện những tác động lan tỏa hay ảnh hưởng ngoại sinh bên ngoài thị trường như ảnh hưởng ngoại sinh tích cực của các phát minh khoa học, hay ảnh hưởng ngoại sinh tiêu cực của nạn ô nhiễm môi trường. Cuối cùng là tình trạng phân phối thu nhập không thể chấp thuận được cả về mặt chính trị lẫn mặt đạo đức »[14].

            Một huyền thoại khác cũng cần được giải ảo đó là việc lạc quan quá đáng ở sự “tự do” của thị trường tự do. Nếu trước đây, ở vào thời kinh tế thịnh đạt, thị trường của các nước giàu tương đối được mở rộng cho sản phẩm của các nước đang phát triển. Hiện nay trong lúc các nước đang phát triển mở rộng cửa khẩu của mình thì các nước kỹ nghệ hóa, lại có những biện pháp thuế khóa rất khắt khe để ngăn chặn sản phẩm công nghệ của các nước nghèo. Sản phẩm nông nghiệp cũng bị chèn ép vì hàng rào quan thuế và vì hàng tỉ mỹ kim các nước giàu bỏ ra mỗi năm để trợ cấp cho nông phẩm của họ.

Không phải hoàn toàn vô căn cứ khi ông Mahathir Mohamad, thủ tướng Mã-Lai, gay gắt vạch mặt những thế lực của thị trường đang lũng đoạn nền kinh tế thế giới : « Thế lực thị trường là ai, hoặc là gì ? Nói đúng ra tất cả những người tiêu dùng và tất cả những ai tham gia vào những hoạt động kinh doanh, dù lớn hay nhỏ, đều được xem là một phần trong những thế lực của thị trường. Nhưng gần đây, những thế lực thị trường thực sự có ý nghĩa –và đóng một vai trò quan trọng trong bất cứ cuộc thảo luận nào về việc quản trị toàn cầu– chủ yếu là những nhà tư bản và những nguồn quỹ đầu tư vào cổ phần và kinh doanh tiền tệ. Chúng đã trở thành những thế lực thị trường có tính quyết định chỉ vì chúng có ảnh hưởng lớn lao đến thành quả của nền kinh tế quốc gia. Các thế lực thị trường cổ xúy cho việc lưu chuyển tự do những dòng vốn không giới hạn giữa các quốc gia để chúng có thể đầu tư không bị hạn chế và tối đa hóa lợi nhuận của mình ». Và ông đề nghị dùng biện pháp mạnh để giải quyết vấn đề đầu cơ và thao túng tiền tệ : « Lý tưởng nhất là nên cấm hoàn toàn hoạt động kinh doanh tiền tệ chỉ thuần túy vì mục đích đầu cơ. Nếu không thể đạt được điều đó, ít nhất cũng phải bị đánh thuế nặng và chịu quản lý điều tiết »[15].            

Người ta thường đan cử trường hợp Nhật-Bản và các “con cọp” ở Á châu để chứng minh cho những thành công thần kỳ của kinh tế thị trường. Theo những nghiên cứu mới đây, sở dĩ các nước nói trên thành công là nhờ biết kết hợp hài hòa giữa kế hoạch phát triển của nhà nước với những ưu điểm của kinh tế thị trường. Rất nhiều biện pháp của kinh tế chỉ huy đã được xử dụng một cách khéo léo để bảo vệ các xí nghiệp bản xứ, để tưởng thưởng các xí nghiệp tốt, để hướng dẫn các xí nghiệp đầu tư vào những “điểm nóng” và tiên tiến nhất của phát triển kinh tế. Việc đầu tư của nhà nước trong lãnh vực y tế – giáo dục, tác phong và trình độ kỹ thuật của các chuyên viên, cũng như tinh thần trách nhiệm và khả năng của các chủ xí nghiệp… là những yếu tố quan trọng khác của thành công. 

Trong viễn tượng đó, thiết tưởng có thể lấy quan điểm sau đây của Chương trình phát triển của Liên-hiệp-quốc làm tiêu chuẩn định hướng: để đạt được một phát triển toàn diện và có căn bản vững chắc cần khai thác hơn nữa ưu điểm của thị trường, đồng thời phải tránh những nhược điểm của nó. Mong sao thị trường tiếp tục đóng góp cái hay của nó, nhưng dưới một dạng thức quân bình hơn, nghĩa là làm sao kết hợp tốt tính hiệu năng, thực tiễn của thị trường với yêu sách quân bình xã hội. Nói cho cùng thị trường không có mục đích tự tại, mà chỉ là phương tiện để phát triển con người. Thị trường phải phục vụ con người, chứ con người không thể làm nô bộc cho thị trường[16].

 

3.         Bàn tay liên đới của xã hội dân sự

Dĩ nhiên, hiện nay không ai có thể phủ nhận vai trò quan trọng và cần thiết của thị trường. Tuy nhiên, như đã trình bày ở trên, thị trường tự nó không đủ để xây dựng một xã hội phát triển, tiến bộ, quân bình và nhân ái. Phát triển khoa học kỹ thuật, nhất là công nghệ thông tin, làm tăng thêm hiện tượng tập trung tài sản trong tay những người giàu và những người có chuyên môn cao. Vấn đề nhà ở, sức khỏe, giáo dục, việc làm, an sinh xã hội… trở nên khắt khe và nghiệt ngã hơn đối với đại chúng, vì tất cả những gánh nặng và thiệt thòi do khủng hoảng kinh tế gây nên đều đổ xuống trên vai họ. 

Nếu như xã hội chủ nghĩa đã thất bại vì thần thánh hóa vai trò của Nhà nước, thì chủ nghĩa tân tự do kinh tế cũng rơi vào một sai lầm tương tự khi coi thị trường như thần dược trị bách bệnh. Trên thực tế, thị trường không có chiều kích xã hội và cũng chẳng bao giờ mưa lợi nhuận xuống đồng đều cho tất cả các quốc gia trên thế giới, hay cho mọi tầng lớp trong xã hội. Chính vì vậy để thị trường có thể làm tốt vai trò của nó, Nhà nước phải đóng trọn vai trò quản lý và chỉ đạo.

Nhiều chuyên viên cho rằng cần thiết một Nhà nước tân tiến, hữu hiệu, năng động, có khả năng nắm bắt thị trường và hoạch định kế hoạch phát triển dài hạn. Nhà nước không nên bao cấp hay làm thay những gì tư nhân có thể làm được và làm tốt hơn trong lãnh vực sản xuất. Tuy nhiên, để hệ thống kinh tế thị trường có thể hoạt động tốt cần thiết phải có cơ cấu luật lệ rõ rệt, tiêu chuẩn đạo đức, tiền tệ ổn định, trình độ văn hóa cao, hạ tầng cơ sở tốt. Nhà nước không những có nhiệm vụ kiến tạo những điều kiện cần thiết nói trên, mà còn đóng vai trò sửa sai những khuyết điểm của thị trường và tạo cơ hội để những người kém may mắn có thể hội nhập thị trường lao động. 

Adam Smith lập luận rằng khi mỗi cá nhân tự động theo đuổi quyền lợi riêng, mặc dù chẳng được điều khiển từ một trung ương nào cả, sẽ được “bàn tay vô hình” dẫn dắt tới chỗ cộng tác vào phúc lợi chung của xã hội. Trong tác phẩm nổi tiếng « Của cải của các dân tộc »(1776), ông để lại cho chúng ta những dòng thâm thúy sau : «Mỗi cá nhân đều cố gắng sử dụng vốn của mình sao để tạo được giá trị lớn nhất. Thông thường anh ta không chú ý tới công ích và cũng chẳng biết làm sao khuyến khích nó. Anh ta chỉ chú ý tới sự an toàn và thành quả của riêng mình. Trong quá trình đó anh ta đã bị bàn tay vô hình dẫn dắt tới một kết cục nằm ngoài dự định. Do việc theo đuổi lợi ích cá nhân, vô hình trung anh ta cũng phục vụ lợi ích cộng đồng một cách có hiệu quả hơn là khi anh ta chủ định làm điều đó ».     

Các nhà kinh tế học hiện đại đã nghiên cứu tỉ mỉ sự thâm thúy tuyệt vời giữa động lực cá nhân với việc phục vụ công ích. Theo Paul Samuelson, « Adam Smith đã khám phá ra thuộc tính rõ nét của nền kinh tế thị trường cạnh tranh. Trong điều kiện cạnh tranh hoàn hảo và không có khuyết tật thị trường, thị trường sẽ có khả năng tạo ra nhiều hàng hóa và dịch vụ hữu ích nhất bằng nguồn tiềm năng sẵn có. Nhưng khi độc quyền, ô nhiễm môi trường hay các khuyết tật khác của thị trường trở nên phổ biến thì thuộc tính hiệu quả to lớn của bàn tay vô hình sẽ bị phá vỡ »[17]. Chính vì vậy, luôn cần được bàn tay pháp lý của Nhà nước và bàn tay liên đới của xã hội công dân yểm trợ.

Trong bối cảnh đó, chúng ta sẽ chẳng có chi ngạc nhiên khi thấy Ngân hàng Thế giới coi là một yếu tố quan trọng cho phát triển “hành động hỗ tương giữa Nhà nước và thị trường. Thật sai lầm khi cho rằng giữa Nhà nước và thị trường phải chọn một bỏ một. Vấn đề đích thực không nằm ở chỗ phải lựa chọn Nhà nước hay thị trường, bởi vì cả hai đều có vai trò quan trọng và không thể thay thế trong phát triển kinh tế”[18].

Trong cùng một chiều hướng đó, ông Enrique Iglesias, thống đốc Ngân hàng quốc tế về phát triển (BID), nghĩ rằng “Nhà nước có trách nhiệm chính trong việc đảm bảo sự nối kết quan trọng giữa lãnh vực kinh tế với lãnh vực xã hội. Không thể có một giải pháp tự phát và tùy tiện. Thị trường tự nó không có khả năng giải quyết vấn đề này. Thị trường không có chiều kích xã hội (…). Tuy nhiên, vì công ích, những điểm cốt yếu của phát triển xã hội cần được bảo vệ, và điều này đòi hỏi sự có mặt của Nhà nước”[20].

Kinh tế gia Amartya Sen, giải Nobel kinh tế 1998, cũng chẳng tán thành chủ trương giảm thiểu tới mức tối thiểu vai trò của Nhà nước. Ông cho rằng « trong sự thành công của tư bản chủ nghĩa, vai trò của Nhà nước ngang hàng với vai trò của thị trường. Quan điểm cho rằng từ nay không cần tới Nhà nước nữa đang dần dần lui bước ».

Trong quá khứ, những cuộc tranh luận đầy đam mê và nặng màu sắc ý hệ hầu như đã không cho phép chúng ta có một cái nhìn quân bình về vấn đề phức tạp này. Có những lúc người ta đã thần thánh hóa vai trò chủ động của Nhà nước để phủ nhận sự đóng góp cần thiết của thị trường. Ngược lại, có những giai đoạn thị trường được phong thần như linh dược trị bách bệnh để hoàn toàn gạt bỏ vai trò của Nhà nước. Hiện nay, chúng ta đã có một khoảng cách và quãng lùi tương đối để có thể đánh giá một cách quân bình và khách quan hơn về ưu cũng như khuyết điểm của cả hai yếu tố Nhà nước và thị trường.

Trong thông điệp “100 năm», đức Gioan Phalô II đã cảnh giác những người nghĩ rằng, với sự thất bại của “xã hội chủ nghĩa hiện thực”, kinh tế thị trường sẽ là mô hình độc nhất của phát triển kinh tế trong thế giới hôm nay. Thật vậy, “giải pháp mác-xít thất bại, nhưng vẫn tồn tại hiện tượng bị loại trừ và bóc lột trong thế giới, đặc biệt ở Thế giới thứ ba, cũng như tình trạng vong thân trong các nước phát triển (…). Hơn nữa, còn có nguy cơ bành trướng ý hệ quá khích mang màu sắc tư bản chủ nghĩa, triệt để tín nhiệm nơi giải pháp tự do phát triển những năng lực của thị trường”[21]. Vì vậy, cần cố gắng hơn nữa để kiếm tìm một mô hình kinh tế phù hợp hơn, trong đó thị trường “được giám sát bởi các lực lượng xã hội và Nhà nước, ngõ hầu thỏa mãn những đòi hỏi căn bản của tất cả xã hội”[22].

Để có thể đạt tới một tăng trưởng nhanh về kinh tế, nhưng đồng thời vẫn không có những băng hoại về xã hội và luân lý, đòi hỏi phải biết kết hợp chặt chẽ giữa thị trường, Nhà nước và xã hội công dân. Michel Camdessus coi đó như sự kết hợp thiết yếu giữa ba bàn tay: bàn tay vô hình của thị trường, bàn tay pháp lý của nhà nước và bàn tay liên đới của xã hội công dân[23].    

Cho đến nay Nhà nước và thị trường đã thay phiên nhau khống chế mô hình phát triển, nhưng trên thực tế cả hai đã tỏ ra bất lực trong sứ vụ thực hiện một chiều hướng phát triển quân bình giữa tăng trưởng kinh tế với phát triển con người, an sinh xã hội và bảo vệ môi sinh. Hy vọng rằng với những đóng góp tích cực của xã hội công dân, nghĩa là các hiệp hội chuyên nghiệp, tổ chức dân sự, tổ chức phi chính phủ, nhà trường, công đoàn, cộng đồng tôn giáo, làng xóm, khu phố… chúng ta sẽ tìm được một mô hình phát triển lý tưởng hơn.

Sự thành công vẻ vang cũng như kinh nghiệm đau thương của các nước láng giềng, đặc biệt sự băng hoại về văn hóa và đạo đức của một nước như Thái-lan và Cam-bốt, đòi hỏi chúng ta phải vận dụng tối đa sự đóng góp của xã hội công dân, chứ không thể nhắm mắt phó mặc cho thị trường tự do hoặc Nhà nước. Hy vọng thế kỷ 21 sẽ là thế kỷ của bàn tay liên đới của xã hội công dân. 

 

4.         Thị trường tự do và dân chủ hóa

 

            Từ thế kỷ XVIII đến nay, các tác giả tranh luận và viết rất nhiều về mối tương quan phức tạp giữa hai thứ tự do này. Mấy thập niên gần đây, ông Lý Quang Diệu, cựu Thủ tướng Singapore, đã bất ngờ đưa ra một lối giải thích riêng về mối tương quan nói trên và coi đó như một thứ « mô hình Đông Nam Á » về phát triển.

Họ Lý đề cao mô hình “chính quyền cứng, kinh tế mềm”. Trên lãnh vực chính trị, ông vận dụng luân lý xã hội của Khổng giáo để biện minh cho chế độ chính trị cứng rắn. Theo ông, Đông Nam Á sở dĩ đã vỗ cánh bay lên là nhờ những giá trị truyền thống của mình: tình cảm gia đình, lòng tự hào dân tộc, tinh thần trách nhiệm, xu hướng ổn định, tôn trọng quyền bính, kỷ luật, trật tự, tiết kiệm, cần cù, dám hy sinh cho lý tưởng, không ngại gian khổ, quên mình vì người… Tất cả những yếu tố trên rõ rệt mang nội dung của nền luân lý Khổng-Mạnh.

Cũng cần xem xét chi tiết của liên hệ nhân quả được đem ra làm cơ sở đại cương cho tác động của chính sách độc đoán trên trù phú kinh tế. Ngày nay, ta biết khá rõ tiến trình đưa đến thành công kinh tế ở Nam Hàn chẳng hạn. Nhiều yếu tố đóng vai trò tích cực, trong đó phải kể tới việc sử dụng thị trường thế giới, sự mở cửa cho cạnh tranh, tỷ suất người biết đọc cao, việc thành công trong cải cách điền địa, chọn lựa những biện pháp thuận lợi cho phát triển và xuất khẩu. Không có gì cho phép nghĩ rằng các chiến lược xã hội và kinh tế đó không thể đi cùng với dân chủ rộng rãi hơn, hay là các chiến lược ấy bắt buộc phải dựa trên những cung cách độc đoán mà Nam Hàn đã áp dụng trong thực tế »[24].           

Một số nhà nghiên cứu cho thấy nhịp tiến triển của quyền công dân và quyền kinh tế là những nhịp phân kỳ. Có những nhà nghiên cứu khác lại chứng minh quyền công dân và quyền chính trị có tác động đích thực trên tiến triển kinh tế. Mặc dù chế độ dân chủ tự nó không nhất thiết dẫn đến sung mãn về kinh tế, trái lại có những nước dân chủ đang lụn bại về kinh tế[25], nhưng thực tại khách quan hình như đang kiểm chứng xác quyết theo đó một nước càng phát triển kinh tế càng có khả năng kiến tạo và duy trì chế độ dân chủ.

Trong viễn tượng đó, mặc dù chế độ dân chủ có thể thực hiện tại các nước nghèo và chậm tiến, nhưng chỉ là một vài trường hợp lẻ loi. Hình như khi người dân ăn chưa đủ no, mặc chưa đủ ấm, tất cả mọi nỗ lực của họ đều đổ dồn vào việc giải quyết vấn đề sinh tồn cốt yếu. Dân chủ, tự do, nhân quyền…. tạm được coi là một thứ xa xỉ phẩm hay một thứ giá trị phụ thuộc. Chỉ khi nào cuộc sống tạm ổn định thì những giá trị tự do nói trên mới xuất hiện như những nhu cầu thiết yếu của cuộc sống.

Dù rằng hôm nay ít ai có thể phủ nhận ảnh hưởng quan trọng của phát triển kinh tế trong tiến trình dân chủ hóa và việc bảo vệ nhân quyền, tuy nhiên cũng không thể quả quyết rằng phát triển kinh tế là “nguyên nhân” của chế độ dân chủ. Đúng hơn có lẽ phải nói “tiền đề phát triển” sẽ tạo cơ hội thuận lợi cho một “hậu luận dân chủ”. Thật vậy, dân chủ là một tiến trình phức tạp, đa dạng và đòi hỏi rất nhiều yếu tố như văn hóa, xã hội, kinh tế, chính trị, tôn giáo… chứ không thể đồng hóa dễ dàng với phát triển kinh tế. Trong thế giới Hồi giáo chẳng hạn, xét về phương diện dân chủ, hầu như không thấy một khác biệt đáng kể nào giữa các nước giàu như Iran, Irắc, Arabia Saudi với các nước nghèo khác thuộc Hồi giáo.

Theo một số chuyên gia, tự bản chất tự do kinh tế cũng gắn bó với một trào lưu tư tưởng, một lối nghĩ, một nếp sống, một cách thế hành động, một phương pháp tổ chức xã hội … đòi hỏi nhiều tự do cá nhân và nhiều ngõ mở dẫn đến thể chế dân chủ. Milton Friedman, giải Nobel kinh tế và một trong những lý thuyết gia tên tuổi của phái tân tự do kinh tế, cho rằng “tự do kinh tế là điều kiện thiết yếu của tự do chính trị. Khi cho phép con người được tự do hợp tác với nhau, ngoài vòng cương tỏa của các trung tâm quyền lực, tự do kinh tế đã giảm nhẹ sức áp đặt của quyền bính chính trị trên người dân. Hơn nữa khi xóa bỏ chế độ kinh tế bao cấp, kinh tế thị trường làm suy yếu mọi hình thức tập trung quyền lực”[27].

Michael Novak, một thần học gia theo khuynh hướng tân tư do kinh tế, có vẻ lạc quan hơn khi cho rằng “nếu như một số “con hoang” của tư bản chủ nghĩa có thể chung sống một thời gian với các chế độ phi dân chủ, tư bản chủ nghĩa tự thân phải dẫn đến chế độ dân chủ, bởi vì nếu thiếu tự do chính trị, tự do kinh tế tự nó sẽ không đứng vững. Khi người công dân được hưởng tự do kinh tế, sớm muộn họ sẽ đòi hỏi các quyền tự do khác. Đó là trường hợp đã xảy ra ở một số nước độc tài hay quân chủ, sau khi du nhập tự do kinh tế đã dần dần mở cửa cho chế độ dân chủ, chẳng hạn như đã xảy ra trong các thập niên vừa qua tại Hy-lạp, Bồ-đào-nha, Tây-ban-nha và nhiều nước khác”[28].

Thông thường người ta cũng hay phân biệt giữa “tư bản man rợ”, thứ tư bản ở vào giai đoạn đầu của cuộc cách mạng công nghiệp, cũng như tình trạng hiện tại của nó ở các nước chậm tiến, với “tư bản giàu sang” và “phát triển” ở các nước kỹ nghệ hóa ngày hôm nay. Nếu đúng như thế, phải chăng càng giàu và phát triển, chế độ tư bản càng khai hóa, bớt man rợ và ít bóc lột hơn? Phải chăng « cái khó bó cái khôn » và « giàu sang sinh lễ nghĩa », như cổ nhân ta đã nói? Phải chăng đó cũng là sự cách biệt sờ sờ giữa hãng giàu với hãng nghèo, giữa xí nghiệp đăng ký, chấp hành nghiêm túc những qui định của pháp luật với xí nghiệp chui, phi luật lệ?

Ông Chris Patten, thống đốc cuối cùng của Hồng Kông, có lẽ cũng tán đồng quan điểm trên khi viết : “Không cần phải là người truyền bá của một hình thức dân chủ đặc biệt nào người ta cũng tin được rằng ở mọi nước, khi người dân đã sung túc hơn, di chuyển nhiều hơn, biết đọc, biết viết, biết sử dụng máy viễn sao (fax), thì họ sẽ muốn được tham dự tích cực hơn trong những quyết định nhân danh họ. Các nhà cầm quyền ở Á châu nên ý thức rằng tăng trưởng kinh tế và thị trường tự do sớm muộn sẽ dẫn đến việc đòi hỏi một chính quyền mở rộng hơn”[29].

 

–o0o–

 

 

 

v Nhân bản ở đây gần nghĩa với nhân văn: thuộc về văn hoá loài người. Từ nói gọn của chủ nghĩa nhân bản hay chủ nghĩa nhân văn. Tuy nhiên, chủ nghĩa nhân bản Công giáo này khác với chủ nghĩa nhân bản của Feuerbach (triết gia người Đức) vì thấy rõ được bản chất xã hội của con người và quá trình phát triển của con người trong xã hội (x. Hội đồng Quốc gia, Từ điển Bách khoa Việt Nam, Hà Nội, 1995).

v Lưu ý về tên gọi “nền nhân bản”: Chúng ta dùng từ “nền nhân bản” thay vì “chủ nghĩa nhân bản” để tránh sự hiểu lầm rằng Giáo Hội đang muốn xây dựng một chủ nghĩa đối kháng với các chủ nghĩa đã từng có mặt hay đang ảnh hưởng trong đời sống con người như chủ nghĩa Tư bản, chủ nghĩa Cộng sản, chủ nghĩa Xã hội, chủ nghĩa Duy thực, Duy nghiệm, Duy tâm, Duy vật… Nền nhân bản này được xây dựng cho con người và vì con người nên bất cứ chế độ chính trị, tổ chức chính quyền, loại hình kinh tế, văn hoá, xã hội, tôn giáo nào cũng có thể tiếp nhận và hoà hợp, miễn là không đi ngược với những quyền lợi căn bản của con người, dù rằng nền nhân bản này có nói đến Thiên Chúa.

v Trước đây, khi nhận thức của con người còn hạn hẹp, khoa học chưa phát triển, con người bái thờ những sức mạnh thiên nhiên hay vật chất vì thấy chúng mạnh hơn con người. “Đất có Thổ Công, sông có Hà Bá”. Nhưng khi con người chế ngự được thiên nhiên, thì thần linh cũng biến mất. Chế tạo ra cột thu lôi thì thần Thiên Lôi cũng không còn.

v Người – con người: theo định nghĩa là động vật tiến hoá nhất, có khả năng nói, tư duy, sáng tạo và sử dụng công cụ trong quá trình lao động xã hội (x. Viện Ngôn ngữ học, Từ điển Tiếng Việt 2005, NXB Đà Nẵng) hay “sinh vật thuộc giống người, đánh dấu trình độ phát triển cao của cơ thể sống trên trái đất” (x. Hội đồng Quốc gia, Từ điển Bách khoa Việt Nam, Hà Nội, 1995).

v Với những khám phá của khoa Cổ Sinh vật học và Vũ trụ học, người ta biết được vũ trụ vạn vật thoát thai từ vụ nổ “big bang” cách nay 15 tỷ năm, với hàng trăm ngàn thiên hà hình thành, trong đó có thiên hà của chúng ta với khoảng 400 triệu ngôi sao giống như mặt trời xuất hiện cách ta khoảng 12 tỷ năm. Trái đất là một hành tinh tách ra từ mặt trời cách đây 8 tỷ năm. Sau đó trái đất, với những chất khí Oxy, Hydro, Nitơ… tổng hợp thành những chất càng ngày càng phức tạp. Cách đây 1 tỷ năm, tế bào sống đầu tiên xuất hiện. Tế bào ấy càng ngày càng phân hoá phức tạp thành đơn bào, đa bào, các sinh vật hạ đẳng, các loài có xương sống; rồi các động vật thượng đẳng. sau đó xuất hiện người vượn Pliopitec cách đây 37 triệu năm; Ramapitec, 12 triệu năm; Ostralopitec, 3 triệu năm; Con người đứng thẳng, 1 triệu năm; con người tiền sử vùng sông Solô, 250.000 năm; người Neoderthan, 150.000 năm; người Cromagnon biết suy tư “Homo Sapiens” cách 40.000 năm.

v Tuy nhiên, nếu chỉ nhìn thẳng vào con người trong dòng tiến hoá của mình, con người sẽ không bao giờ tìm ra được nguồn gốc, giá trị và ý nghĩa sự hiện hữu của mình giống như khi ta phân tích bộ phận của một cây viết hay 1 cái đồng hồ.Nhờ tinh thần suy tư, con người vượt ra khỏi vòng tiến hoá để khám phá ra nguồn gốc của vạn vật và của chính mình.

v Trong những dòng lịch sử suy tư của con người, người ta đã định nghĩa con người là “con vật biết suy tư” (animal rationabile), coi con người là sự kết hợp giữa thể xác và linh hồn. Quan niệm duy tâm cho bản chất con người là tinh thần, là l‎ý tính. Quan niệm duy vật cho bản chất con người là do vật chất biến hoá ngẫu nhiên mà thành. Quan niệm siêu hình chỉ nhìn thấy con người riêng rẽ về mặt sinh học hay tâm l‎ý (x. Hội đồng Quốc gia, Từ điển Bách khoa Việt Nam, Hà Nội, 1995).

v Trong lịch sử, nhiều ‎ý thức hệ, triết học, tôn giáo, trong đó có cả Kitô giáo, đã có lúc quá chú trọng đến hình thức, nghi lễ dành cho thần linh, cho Thiên Chúa mà coi nhẹ những hoạt động dành cho con người. Đây cũng là một trong các nguyên nhân phát sinh ra những thái độ của con người chối từ thần thánh, tạo nên chủ nghĩa vô thần. Những chủ nghĩa này đã nhân danh con người hay xã hội loài người để đòi lại những gì mà các tôn giáo đã dành cho thần linh, cho Thiên Chúa (x. CĐ Vat. II, HC Gaudium et Spes, số 19-21).

v Từ Công đồng Vatican II, Giáo hội Công giáo đã bắt đầu xây dựng một nền nhân bản dựa vào Chúa Kitô để làm sáng tỏ mầu nhiệm về con người và mời gọi mọi người cùng tìm giải đáp cho những vấn đề chính yếu của thời đại (x. CĐ Vat.II, HC Gaudium et Spes, số 10).

v Giáo hội Công giáo đã xác định rằng con người là con đường của Giáo Hội (x. UBBAXH/HĐGMVN, Tóm lược Học thuyết Xã hội của Giáo hội Công giáo, NXB Tôn Giáo, Hà Nội, 2007, số 62) và cũng là con đường của Thiên Chúa, vì “Ngôi Lời Thiên Chúa đã làm người” trở thành Đức Giêsu Kitô (Kinh Thánh Tân Ước, Tin Mừng Gioan 1,14). Người sống với con người để làm cho tất cả những giá trị của con người thành cao cả, vô biên vì “mầu nhiệm về con người chỉ thực sự được sáng tỏ trong Đức Giêsu Kitô” (x. CĐ Vat.II, HC Gaudium et Spes, số 22).

v Toàn bộ học thuyết xã hội Công giáo là sự triển khai nguyên tắc con người có phẩm giá bất khả xâm phạm vì con người là “hình ảnh của Thiên Chúa” (TLHTXHCG, số 107): “Thiên Chúa sáng tạo con người theo hình ảnh mình. Ngài sáng tạo con người có nam có nữ” (St 1,27) và đặt con người vào trung tâm và chóp đỉnh của trật tự sáng tạo.

v Con người, theo tiếng Hipry là Adam, được tạo dựng từ đất (adamah) và Thiên Chúa thổi hơi sự sống vào mũi Adam (x. St 2,7). “Bởi vì con người được dựng nên theo hình ảnh Thiên Chúa, con người có phẩm giá của một ngôi vị, không phải chỉ là một ‘cái gì đó’ mà là một ‘ai đó’. Con người có khả năng biết mình, làm chủ mình, tự do hiến mình và tự nguyện hiệp thông với người khác. Hơn thế nữa, con người được ơn Chúa mời gọi k‎ý kết giao ước với Đấng Tạo Hoá của mình, lấy đức tin và tình yêu đáp trả Ngài” (số 108).

v Quan hệ giữa Thiên Chúa và con người được phản ánh trong chiều hướng tương quan và xã hội của bản tính con người. Con người không phải là một hữu thể cô độc, mà là một hữu thể xã hội, không thể nào sống cũng như không thể nào phát triển tiềm năng của mình bao lâu con người không liên hệ với người khác. Hình ảnh người phụ nữ Eva là một hữu thể cùng xương cùng thịt với chính Adam (x. St 2,23) cho ta hiểu tầm quan trọng của “người khác” trong cuộc sống con người. Trong mỗi người thân cận của mình, bất kể là nam hay nữ, đều có sự phản ánh của chính Thiên Chúa (số 110). Cả hai hiệp thông với nhau, làm cho mình được sung mãn nhờ sự hiến thân chân thành và tham gia vào hành động sáng tạo của Thiên Chúa để phục vụ cho sự sống (x. St 1,28).

v Con người còn hiện diện với tất cả các thụ tạo khác. Họ có khả năng và bổn phận lấy các thụ tạo khác phục vụ mình và hưởng dùng chúng, nhưng việc chế ngự thế giới đòi hỏi họ phải thi hành trách nhiệm chứ không được tự do khai thác tuỳ tiện và ích kỷ vì Thiên Chúa đã trao cho con người quyền bá chủ trái đất, “đặt tên cho vạn vật” (x. St 2,19-20) và mọi thụ tạo đều có giá trị, tốt lành trước mặt Chúa là tác giả của chúng (x. St 1,4.10.12.18.21.25) (số 113).