GS Hoàng Xuân Hãn đã sáng tạo ra những danh từ khoa học tiếng Việt tiếp thu tri thức nhân loại. Ông cũng khảo cứu tận cùng sử liệu trên tinh thần hoài nghi, cũng như tìm về vốn cổ. “Ông đã nỗ lực đưa dân tộc vào hiện đại hóa bằng cái hợp lý của khoa học chứ không bằng áp lực của chuyên chế”, GS Tạ Trọng Hiệp nói.

Theo nhà văn Phùng Quán, khi nhà bác học Lương Định Của mới về nước, có lần ông bị chặn ở cổng chợ để kiểm tra tập đọc. Khi ấy, người đi chợ sẽ phải chui qua thanh tre chắn đường nếu không đọc hết được các chữ chốt gác đưa ra. Được người gác chốt giải thích chữ cái “i t giống móc cả hai/i ngắn có chấm t dài có ngang”, “o tròn như quả trứng gà/ô thì đội mũ ơ là thêm râu”, mắt ông Của đỏ hoe. Cách diệt giặc dốt của dân ta thông minh đến vậy. Từng học những câu vần vè trên hồi còn chăn trâu, mãi hàng chục năm sau, ông Quán mới biết tác giả của chúng chính là nhà toán học nổi tiếng Hoàng Xuân Hãn.

Công trình tâm huyết về Lý Thường Kiệt của ông đã thay đổi quan niệm về vị thế bé nhỏ, nhược tiểu của Việt Nam bằng việc chỉ ra vào thời Lý, Đại Việt là một quốc gia hùng mạnh cả về kinh tế, văn hóa, quân sự và chính trị

Một tư liệu của nhà nghiên cứu Nguyễn Huệ Chi cũng cho biết, chỉ trong bốn tháng giữ chức Bộ trưởng Giáo dục và Mỹ thuật, Bộ trưởng Công chánh trong chính phủ Trần Trọng Kim (từ tháng 4 – 8.1945), ông Hoàng Xuân Hãn đã hối hả làm nhiều việc có ích trên cương vị đứng đầu ngành giáo dục thời đó. “Phổ biến rộng rãi việc học chữ quốc ngữ trong dân chúng theo phương pháp giản tiện mà ông đề xuất từ hồi tham gia Hội Truyền bá chữ quốc ngữ, và cũng chính ông vần vè hóa để dễ đi vào dân chúng”, ông Huệ Chi viết.

Việc truyền bá quốc ngữ chỉ là một trong nhiều việc ông Hãn đã làm theo nhu cầu mà ông Huệ Chi gọi tên là “nhu cầu diễn ra âm ỉ hoặc sôi nổi trong giới trí thức cấp tiến thuở ấy: đó là việc tiêu hóa vốn văn hóa Âu Tây để hiện đại hóa văn hóa tư tưởng của nước nhà”. Cũng theo ông Huệ Chi, ông Hãn đã kế tục công việc xây dựng hệ thống thuật ngữ văn chương học thuật mà Phạm Quỳnh từng bền bỉ khởi công từ lâu. Thêm vào đó, ông Hãn còn soạn cuốn Danh từ khoa học nhằm đặt nền móng cho các môn khoa học chính xác.

Động lực chính thôi thúc ông thực hiện công trình Việt hóa các thuật ngữ khoa học này là việc nhận ra “chỉ vì thiếu tiếng nói ra nên sự tiến bộ của ta chậm chạp, cách lý luận của ta mập mờ”. Trên cơ sở đó, ông quyết tâm sáng tạo ra một công cụ thiết yếu là ngôn ngữ khoa học cho tiếng mẹ đẻ. Những từ như nhiệt độ, nhiệt kế, ô xy, căn bậc hai, lũy thừa… được ông chuyển ngữ ngày nào giờ đã quá thông dụng. Ông đã khai mở cho những danh từ khoa học tiếng Việt tiếp thu tri thức nhân loại đó.

Về với chân trời tri thức của dân tộc

Mở đầu bằng khoa học tự nhiên nhưng phần lớn cuộc đời về sau, Hoàng Xuân Hãn lại được biết đến như một nhà khảo cứu Hán Nôm, nhà sử học, nhà ngôn ngữ học, nhà nghiên cứu văn hóa, giáo dục Việt Nam. Trên tinh thần tôn thờ tính chính xác của khoa học tự nhiên, ông biên soạn cuốn Lý Thường Kiệt – Lịch sử ngoại giao và tôn giáo triều Lý và xuất hiện như một chuyên gia duy nhất, hàng đầu về vấn đề này thời đó. Ông khai thác gần như cạn kiệt các tài liệu về Lý Thường Kiệt và sau ông, khó có ai có thể viết hơn được nữa. Với tinh thần “khảo cứu triệt để” ấy, ông cũng góp phần không nhỏ trong việc minh định trả những tác phẩm văn học trung đại về với lịch sử của nó. Các công trình Chinh phụ ngâm bị khảo, Nghiên cứu về Kiều của ông vẫn là những nghiên cứu quan trọng nhất về hai tác phẩm này trong thế kỷ 20.

Có lần GS Phan Huy Lê hỏi ông: “Bác là một nhà toán học, một nhà vật lý nguyên tử, một kỹ sư cầu cống nhưng tại sao bác lại say mê và dành phần lớn cuộc đời vào nghiên cứu lịch sử, văn hóa dân tộc?”. Ông Hoàng Xuân Hãn trả lời: “Sau khi từ Pháp trở về nước dạy học, tôi tìm đọc lịch sử Việt Nam của Trần Trọng Kim, Lê Thước. Tôi kính trọng tác giả nhưng cảm thấy phương pháp khảo cứu, biên soạn của ta vẫn cần được nâng cao, cần khoa học hơn, hiện đại hơn”. Ý thức được điều làm nên sự “phát triển bền vững” của quốc gia không phải là khoa học tự nhiên mà là khoa học xã hội, Hoàng Xuân Hãn đã đi từ chân trời tri thức của nhân loại về với chân trời tri thức của dân tộc mình.

Một may mắn của Hoàng Xuân Hãn so với những thế hệ trí thức Việt Nam trước đó là ông đã được hưởng nền giáo dục Pháp – Việt một cách đầy đủ và bài bản. Điều đó khác với thế hệ Phạm Quỳnh, Nguyễn Văn Vĩnh dù đã bước được rộng dài hơn nhưng vẫn không vượt qua khỏi những hạn chế của việc tự học… Theo lời một học trò – GS Tạ Trọng Hiệp, các công trình của ông Hãn đã khẳng định trong sự học của ta không thể chỉ có Tây học và trong các vốn cổ của ta không thể loại bỏ thành phần Hán.

Không chỉ để lại những công trình đồ sộ, Hoàng Xuân Hãn còn để lại ảnh hưởng sâu sắc đối với nhiều người làm khoa học xã hội Việt Nam sau. Chẳng hạn, khảo cứu công phu với tinh thần “hoài nghi tất cả”, ông đã đủ chứng cứ chứng minh bản dịch Chinh phụ ngâm là của Phan Huy Ích chứ không phải Đoàn Thị Điểm như mọi người vẫn nghĩ. Không những thế, công trình tâm huyết về Lý Thường Kiệt của ông đã thay đổi quan niệm về vị thế bé nhỏ, nhược tiểu của Việt Nam bằng việc chỉ ra vào thời Lý, Đại Việt là một quốc gia hùng mạnh cả về kinh tế, văn hóa, quân sự và chính trị.

“Ông đã nỗ lực đưa dân tộc vào hiện đại hóa bằng cái hợp lý của khoa học chứ không bằng áp lực của chuyên chế”, GS Tạ Trọng  Hiệp nói.

Quỳnh An – Trinh Nguyễn