“Huyền thoại đen”

Chung quanh vai trò của ĐGH Piô XII (1939-1958) đối với cuộc diệt chủng Do Thái trong Thế chiến II đã có rất nhiều tranh luận. Thực vậy, sau thế chiến, chính phủ Israel dưới thời bà Thủ tướng Golda Meir, và nhiều tổ chức Do Thái quốc tế đã cám ơn Đức Piô XII vì đã cứu giúp nhiều người Do Thái trong thời bách hại của Đức Quốc xã, và đã không lên tiếng tạo nên sự phẫn nộ của những kẻ bách hại để khỏi gia tăng thêm sự tàn ác của họ chống lại người Do Thái. Nhưng từ thập niên 1960 trở đi, nhiều tổ chức Do Thái đã lên tiếng cáo buộc ĐGH Piô XII là đã quá thụ động, im lặng trước những cuộc phát lưu và diệt chủng Do Thái trong thời Thế chiến II.

Góp phần vào những tin giả đó, theo nhiều sử gia, có bàn tay của cơ quan mật vụ KGB của Liên Xô. Họ tung ra những lời đồn đại và đi tới cao điểm là vở kịch “Người Đại diện” (Il Vicario, Der Stellvertreter) do Rolf Hochhuth sáng tác và được trình diễn đầu tiên tại “Nhà hát vô sản” ở Berlin năm 1963, qua đó ông mô tả Đức Piô XII là người có thái độ “sống chết mặc bay” bài Do Thái và thân Đức Quốc xã, vì thế đã giữ thái độ im lặng trước cuộc diệt chủng Do Thái trong Thế chiến II.

Trong chiều hướng này, về sau có cuốn sách của John Cornwell ký giả kiêm văn sĩ người Anh về Đức Piô XII mang tựa đề “Hitler’s Pope” mô tả Đức Piô XII như “vị Giáo hoàng im lặng”.

Nhiều sử gia bênh vực Đức Piô XII

Nhưng cũng có nhiều sử gia bênh vực Đức Piô XII. Toà Thánh đã cho công bố một bộ 11 cuốn với tựa đề “Văn kiện và tài liệu của Toà Thánh” (Actes et Documents du Saint Siège) giúp làm sáng tỏ vấn đề, tuy nhiên nhiều học giả, nhất là từ phía Do Thái, vẫn không hài lòng và liên tục yêu cầu Toà Thánh mở văn khố thời Thế chiến II cho các học giả nghiên cứu.

Một khúc quanh lớn là trong buổi tiếp kiến sáng ngày 4/3/2019 dành cho 75 người thuộc ban giám đốc, các nhân viên và cộng tác viên Văn khố mật của Vatican, ĐTC Phanxicô đã thông báo quyết định Văn khố Toà Thánh, triều đại ĐGH Piô XII, từ 1939 đến 1945, sẽ được mở từ ngày 2/3/2020, cho các học giả nghiên cứu. Công trình sắp xếp các tài liệu của Văn khố đã kéo dài trong 13 năm trước đó.

Nhưng mới mở được một thời gian ngắn thì đại dịch Covid-19 lan mạnh, khiến Toà Thánh phải tạm ngưng việc mở Văn khố và khi đại dịch lắng dịu, Văn khố mới được mở lại, nhưng cho đến nay, những người muốn kiếm được tài liệu bút tích trong Văn khố vẫn chưa tìm được bằng chứng nào.

Nhưng có người am tường các tài liệu trong Văn khố đó là ông Johan Ickx, người Hà Lan, Văn khố trưởng của Bộ Ngoại giao Toà Thánh (Phân bộ II Phủ Quốc vụ khanh Toà Thánh). Ông cho biết có hơn 2 triệu sử liệu, nghĩa là 16 triệu trang giấy, nhiều trang được viết 2 mặt, ở trong văn khố Vatican được mở cho các học giả nghiên cứu. Qua các tài liệu ấy người ta được biết ĐGH Piô XII đã gửi cho chính phủ Mỹ các phúc trình về những cuộc diệt chủng của Đức Quốc xã ít lâu sau Hội nghị ở Wannsee năm 1942, nhưng chính phủ Mỹ không tin về các cuộc thảm sát ấy và cũng vì thế, dư luận quần chúng không được biết về ĐGH Piô XII và các hoạt động của ngài. Phía Toà Thánh vẫn giữ thói quen không công bố các công hàm ngoại giao.

Chính ông Johan Ickx đã viết cuốn sách tựa đề “Le Bureau. Le Juifs de Pie XII” (Văn Phòng. Người Do thái của Đức Piô XII) kết quả nghiên cứu của ông và ấn hành bằng tiếng Pháp, và cuốn tiếng Ý (Il Bureau. I giudei di Pio XII) do Nhà Xuất bản Rizzoli ấn hành hồi tháng 4 năm 2021. Bản dịch tiếng Ý này được Tiến sĩ Feldkamp dịch ra tiếng Đức và sẽ được xuất bản trong vài tuần lễ tới đây.

Tiến sĩ Feldkamp

Từ lâu ông Feldkamp đã nghiên cứu về ĐGH Piô XII từ khi còn là sinh viên sử học ở Bonn trong thập niêm 1980 và đã xuất bản nhiều ấn phẩm về Toà Sứ thần Toà Thánh ở thành phố Koeln, cũng như về Ngành Ngoại giao Toà Thánh, những bài nhiêu cứu về tương quan giữa Giáo hội Công giáo và chế độ Đức quốc xã, và năm 2000, ông xuất bản cuốn “ĐGH Pio XII và nước Đức”, trong đó ông trình bày sâu rộng hơn những nghiên cứu về ĐGH trong thời diệt chủng Do thái và cũng để trả lời cho cuốn sách của John Cornwell nói trên về Đức Piô XII.

Trong cuộc phỏng vấn dành cho ký giả Patrizia von Berlin của trang mạng Kath.net (kath.net/news/77490), ông Feldkamp đề cao nghiên cứu của ông Johan Ickx về văn khố của Toà Thánh, một người rành tiếng Latinh, Anh, Pháp, Ý và Đức, và có thể đọc được tiếng Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, không kể tiếng mẹ của ông là Hà Lan.

Ông Feldkamp cho biết sở dĩ ông dịch tác phẩm của ông Ickx từ tiếng Ý sang tiếng Đức vì tiếng Ý gần với các tài liệu nguyên thuỷ hơn. Theo ông, những ai muốn nghiên cứu các sử liệu về Vatican và người Do Thái, hoặc Vatican và cuộc diệt chủng Do Thái không còn có thể làm ngơ không biết đến những nguồn sử liệu như được ông Johan Ickx trình bày dựa trên 2 triệu tài liệu.

Ông Feldkamp nhận định rằng những người chống đối ĐGH Piô XII trong bao năm trời vẫn cho rằng vị Giáo hoàng này vẫn quả quyết mình không biết gì về sự tàn sát hàng triệu người Do Thái, để rồi khẳng định Đức Piô XII là người nói dối. Thực tế không phải như vậy. Với các nguồn tài liệu Văn khố mới được mở ra, người ta thấy ngài viếng rất rõ tình thế và đã âm thầm ra lệnh cho các tu viện và cơ sở khác của Giáo hội Công giáo cho người Do Thái ẩn náu, tránh thoát khỏi các cuộc lùng bắt của mật vụ Đức Quốc xã. Trong các hoạt động đó, đoàn vệ binh của ĐGH, hồi đó gọi là đoàn vệ binh Palatine, giữ một vai trò quan trọng, và nhiều người có nguy cơ mất mạng. Ông Feldkamp cho biết một điều đáng ngạc nhiên nữa, đó là cả Đại sứ Đức Erich von Weizsaecker cũng tham gia nỗ lực của Đức Giáo hoàng Pio XII, và nhờ đó hàng ngàn người bị bách hại được cứu thoát trong thời Quân Đức chiếm đóng Roma.

Trong cuộc phỏng vấn, Ông Feldkamp cũng phê bình rằng văn sĩ ký giả người Anh John Cornwell, tác giả cuốn “Hitler’s Pope” (vị Giáo hoàng của Hitler), không ngại dịch sai những trích dẫn tiếng Ý của ĐGH Piô XII. Ông ta cũng không phải là người nghiên cứu về vị Giáo hoàng này.

Nhiều tiếng nói khác

Về phần Đức cha Sergio Pagano, Giám đốc Văn khố Mật của Vatican, trong một bài dài đăng trên báo Quan sát viên Roma của Toà Thánh, số ra chiều ngày 4/3/2019 đã khẳng định: “Cho đến nay ‘hình ảnh cao cả của ĐGH Piô XII đã bị người ta phán đoán một cách quá hời hợt và phê bình vì một vài khía cạnh trong triều đại Giáo hoàng của Người. Từ nay, nhờ việc mở văn khố, như ĐGH Phanxicô tin tưởng mong muốn, các sử gia có thể nghiên cứu không thành kiến, nhờ những văn kiện mới, và như thế có thể phân tích Triều Giáo hoàng Pio XII với tất cả tầm mức và sự phong phú.”

Tổ chức “Lát Đường”

Trong số những người bênh vực ĐGH Piô XII người ta cũng phải kể đến ông bà Gary và Meredith Krupp, người Do Thái, quốc tịch Mỹ gốc Ba Lan. Ông Gary đã từng oán ghét ĐGH Piô XII khi còn là sinh viên, nhưng từ năm 2006 ông đã tỉnh ngộ và cùng với vợ thành lập tổ chức “Pave the Way” (Lát Đường), tận tụy hoạt động không ngừng để làm sáng tỏ sự thật về hoạt động của Toà Thánh trong thời Thế chiến II. Ông chống lại những tin giả cáo buộc ĐGH Piô XII và ông đã chứng minh ngài là vị đại anh hùng, ân nhân đã cứu thoát gần 1 triệu người Do Thái.

Về tổ chức Pave the Way, ông Gary Krupp cho biết: “Từ năm 2006, với sự cộng tác của các học giả quốc tế, đối tác với chúng tôi, chúng tôi đã khám phá và đưa lên mạng hơn 76.000 trang tài liệu từ nguồn chính, cùng với các cuộc phỏng vấn chứng nhân tận mắt, và cũng nhờ sự cộng tác với Vaitcan. ĐHY Bertone, nguyên Quốc vụ khanh Toà Thánh, đã đích thân trao cho tôi một bộ các tài liệu và văn kiện của Tòa Thánh trong thời Thế chiến II để chúng tôi có thể biến thành 5.000 trang ở dạng kỹ thuật số và để các học giả quốc tế có thể nghiên cứu, trên trang mạng của Vatican, cũng như của Phái bộ Toà Thánh ở Liên Hiệp Quốc và trang mạng về tài liệu liên quan Đức Piô XII của Tổ chức “Lát Đường”.

G. Trần Đức Anh, OP

Nguồn: https://www.vaticannews.va/vi/pope/news/2022-02/dgh-pio-12-da-cuu-it-nhat-15-ngan-nguoi-do-thai.html