Bụi từ một ngôi sao chết mắc kẹt trong một thiên thạch đã va chạm với Trái đất và trở thành vật chất “già” nhất trên hành tinh của chúng ta – Ảnh: NASA

Đại dịch COVID-19, biểu tình chống phân biệt chủng tộc và cuộc bầu cử gây chia rẽ nhất lịch sử nước Mỹ có thể làm lu mờ các khám phá khoa học trong năm 2020.

Hãy cùng “Nhìn lại 2020” tìm hiểu những khám phá này.

1. Vật chất “già” nhất tìm thấy trên Trái đất còn cổ xưa hơn hệ Mặt trời

Hàng tỉ năm trước khi Hệ mặt trời của chúng ta xuất hiện, một ngôi sao chết đã “nổ tung” và văng các mảnh vỡ cùng bụi vào không gian. Một ít bụi của ngôi sao đó, mắc kẹt trong một thiên thạch đã va chạm với Trái đất vào năm 1969, đã trở thành vật chất “già” nhất từng được tìm thấy trên hành tinh của chúng ta.

Các nhà khoa học tại Bảo tàng Field đã công bố kết luận chính thức này trên Kỷ yếu Viện hàn lâm Khoa học quốc gia Mỹ hồi tháng 1-2020. Phân tích cho thấy các hạt bụi này có tuổi đời từ 4,6 – 7 tỉ năm, cổ xưa hơn cả Hệ mặt trời của chúng ta – hình thành khoảng 4,5 tỉ năm trước.

Phát hiện thú vị này thúc đẩy các nhà khoa học tiếp tục săn lùng những manh mối về lịch sử hình thành thiên hà của chúng ta.

Khủng long bạo chúa khi còn nhỏ có kích thước chỉ bằng một con chó Chihuahua – Ảnh: National Geographic

2. Hóa thạch phôi khủng long bạo chúa đầu tiên

Nhà cổ sinh vật học Gregory Funston của ĐH Edinburgh công bố các phát hiện về những hóa thạch đầu tiên, gồm móng vuốt chân và hàm dưới, của những gì còn sót lại từ phôi thai khủng long bạo chúa vào tháng 10.

Hóa thạch móng vuốt được khai quật vào năm 2018 ở Canada trong khi hóa thạch hàm dưới được phục hồi vào năm 1983 tại một khu vực ở bang Montana, Mỹ. Phân tích cho thấy các hóa thạch này có niên đại cách đây 71 – 75 triệu năm.

Các hóa thạch tiết lộ rằng một số loài săn mồi lớn nhất trên Trái đất đã bắt đầu cuộc sống với kích thước của một con Chihuahua – với một cái đuôi thực sự dài. Chiều dài này chỉ bằng 1/10 so với khi trưởng thành, và giúp lý giải vì sao các nhà nghiên cứu vẫn chưa tìm thấy những mẫu vật khác về khủng long bạo chúa khi còn nhỏ vì có thể họ đã bỏ qua những mẫu vật nhỏ này.

Một phần vành đai phía tây của miệng núi lửa Endeavour của sao Hỏa – Ảnh: NASA

3. Âm thanh lạ trên sao Hỏa

Đầu tháng 10-2020, Cơ quan hàng không vũ trụ Mỹ (NASA) đã công bố một đoạn ghi âm nhiều âm thanh lạ do tàu đổ bộ InSight thu được và gửi về từ sao Hỏa. Các nhà khoa học vẫn chưa rõ nguồn gốc của những âm thanh này.

Trái đất cũng có nhiều rung động trên hành tinh, từ tiếng gió rít đến tiếng sóng vỗ bờ. Tuy nhiên, âm thanh thu được từ sao Hoa lại vang ở âm vực cao hơn hầu hết các âm thanh tự nhiên trên Trái đất. “Âm thanh cực kỳ khó hiểu” – ông Bruce Banerdt, thành viên trong sứ mệnh InSight, nói hồi tháng 2.

Betelgeuse “ợ” ra các luồng khí nóng (hình trái) và hình thành đám mây mù (hình phải) khiến các quan sát từ Trái đất trông thấy ngôi sao mờ đi – Ảnh: NASA

4. Giải mã bí ẩn về hành vi kỳ lạ của ngôi sao Betelgeuse

Betelgeuse thường nằm trong số những ngôi sao sáng nhất trên bầu trời. Tuy nhiên, vào tháng 12-2019, ánh sáng tỏa ra từ ngôi sao này đột nhiên lu mờ đi. Sự thay đổi đã khiến các nhà khoa học ngạc nhiên, cho rằng có lẽ Betelgeuse đang chết dần và sắp nổ tung.

Đến tháng 8-2020, NASA công bố một lời giải thích không thể kỳ lạ hơn cho việc đột nhiên mờ đi của Betelgeuse: ngôi sao này đang “ợ hơi”.

Quan sát từ kính viễn vọng không gian Hubble, các nhà khoa học phát hiện có những luồng khí nóng giải phóng với tốc độ cực nhanh từ phía bầu khí quyển của Betelgeuse hướng ra bên ngoài.

Quá trình này hình thành một đám mây mù có thể chắn ánh sáng bình thường của Betelgeuse và các quan sát từ Trái đất sẽ thấy ngôi sao này mờ đi.

Nửa trước được bảo tồn tuyệt vời của con khủng long bọc giáp nặng hơn một tấn được trưng bày tại Bảo tàng Royal Tyrell, Canada – Ảnh: Etemenanki3

5. Hé lộ bữa ăn sáng cuối cùng của khủng long bọc giáp

Nửa trước được bảo tồn tuyệt vời của một con khủng long bọc giáp 110 triệu năm tuổi – với các lớp xương, vẩy và gai nhọn – khiến các nhà khoa học ngạc nhiên và thích thú.

Con khủng long này vô tình được khai quật trong một mỏ cát dầu ở Alberta vào năm 2011, và các nhà khoa học phát hiện bữa ăn cuối cùng của con vật cũng được giữ nguyên trong dạ dày của nó.

Bụng của khủng long và bằng chứng về loại thức ăn của chúng hiếm khi được bảo tồn. Trong trường hợp này, bữa ăn được bảo quản tốt đến mức những thứ trong dạ dày của nó cho chúng ta biết đây là một loài kén ăn, theo nghiên cứu công bố đầu tháng 6 trên tạp chí Royal Society Open Science.

Con khủng long, thuộc loài ankylosaur, nặng hơn một tấn với vẻ ngoài dữ tợn, nhưng lại chỉ ăn thực vật và đặc biệt khoái dương xỉ. Phần thức ăn được bảo quản trong dạ dày của con khủng long này có kích thước chỉ bằng một trái banh.

Thành viên Hội Chữ Thập Đỏ quốc tế và Hội Chữ Thập Đỏ Congo gõ cửa từng nhà dân để tuyên truyền cách phòng chống Ebola – Ảnh: GETTY IMAGES

6. Ngăn chặn thành công đợt bùng phát Ebola lớn thứ hai

Vào ngày 25-6, Tổ chức Y tế thế giới tuyên bố kết thúc đợt bùng phát Ebola lớn thứ hai, làm hơn 3.480 người nhiễm bệnh và gần 2.300 người thiệt mạng. Đợt bùng phát này bắt đầu từ một ổ dịch gần tỉnh Kivu, phía đông Cộng hòa Dân chủ Congo.

Ebola là một bệnh sốt xuất huyết với các triệu chứng sốt cao, xuất huyết, suy nhược và phát ban. Bệnh có tỉ lệ tử vong cao, lây qua tiếp xúc trực tiếp giữa người với người, hay máu hoặc chất thải động vật.

Việc kiểm soát dịch tại Kivu đặc biệt khó khăn do tình hình bất ổn ở địa phương, dẫn đến sự hoài nghi của dân chúng trước những nỗ lực ngăn chặn sự lây lan Ebola của chính phủ hoặc các tổ chức quốc tế.

Tuy nhiên, với vắc xin mới, các nhân viên y tế do WHO dẫn đầu đã triển khai chiến dịch tiêm chủng cho tất cả những ai có thể đã phơi nhiễm với virus này. Nỗ lực đã thành công với hơn 300.000 người tiêm chủng.

Hộp sọ chưa hoàn chỉnh có niên đại hơn 2 triệu năm – Ảnh: LiveScience

7. Sọ người Homo erectus cổ xưa nhất

Những mảnh sọ đầu tiên được tìm thấy trong khu hang động Drimolen phía tây bắc Johannesburg, Nam Phi. Những nhà khảo cổ học đã nhầm tưởng chúng thuộc về một con khỉ đầu chó cổ xưa.

Tuy nhiên, sau khi khai quật hơn 150 mảnh vỡ để ghép thành hộp sọ, hai sinh viên Jesse Martin và Angeline Leece, theo học tại ĐH La Trobe tại Úc và nằm trong nhóm nghiên cứu, đã nhận ra rằng họ đang giữ trong tay hộp sọ của người Homo erectus – giống người có thời gian tồn tại lâu nhất trong số các tổ tiên của loài người.

Hơn nữa, với niên đại hơn 2 triệu năm, hộp sọ này chính là những gì cổ xưa nhất còn sót lại của giống người cổ đại này, theo nghiên cứu công bố ngày 3 – 4 trên tạp chí Khoa học.

Khám phá này giúp các nhà nghiên cứu tiếp tục giải mã thêm thông tin cho cây phả hệ phức tạp của loài người chúng ta, tìm ra thời điểm và nơi chốn mà những “họ hàng” cổ đại của chúng ta xuất hiện và phát triển.

Hình minh họa một con khủng long mỏ vịt – Ảnh: Creative Commons

8. Tìm thấy dấu vết ADN trong hóa thạch khủng long

Một nhóm các nhà khoa học từ Mỹ và Trung Quốc ngày 12-1 công bố phát hiện ra ADN và những vật liệu di truyền khác được bảo tồn trong hóa thạch của một con khủng long mỏ vịt 75 triệu năm tuổi, được gọi là Hypacrosaurus.

Nhóm nghiên cứu vẫn chưa biết cách tách chiết ADN từ các tế bào hóa thạch để có thể tiến hành các nghiên cứu chi tiết hơn nữa. Dù vậy, phát hiện này cho thấy ADN có thể tồn tại lâu hơn nhiều so với suy đoán trước đây của chúng ta là khoảng 1 triệu năm.

Các nhà khảo cổ học làm việc hơn 100 ngày trong hang động để khai quật các vật dụng có niên đại cách đây 31.000 năm đến 12.500 năm – Ảnh: NBC

9. Khám phá hang động giúp “viết lại lịch sử loài người xuất hiện ở châu Mỹ”

Các vật dụng được khai quật từ hang động Chiquihuite ở Mexico là bằng chứng cho thấy loài người đã đến châu Mỹ khoảng 30.000 năm trước, sớm hơn khoảng 15.000 năm so với những giả thuyết trước đây.

Các nhà khảo cổ học từng tranh luận về thời điểm này. Nhiều người đồng tình với giả thuyết rằng loài người xuất hiện đầu tiên ở châu Mỹ khoảng 13.500 năm trước, khi các tảng băng tan đi và các tuyến đường di cư từ châu Á mở ra.

Tuy nhiên, dựa vào phân tích các đồ tạo tác gồm các công cụ bằng đá vôi trong hang động Chiquihuite cho thấy chúng có niên đại từ 31.000 năm đến 12.500 năm trước. Phát hiện này chỉ ra rằng con người có thể đã đến châu Mỹ trước khi các sông băng bắt đầu tan chảy.

Tháp san hô cao hơn tòa nhà Empire State 102 tầng ở bang New York, Mỹ – Ảnh: MailOnline

10. Rạn san hô cao hơn tòa nhà Empire State 102 tầng của Mỹ

Một nhóm các nhà khoa học Úc đang lập bản đồ đáy biển phía bắc rạn san hô Great Barrier thì phát hiện “một tòa nhà chọc trời” bằng san hô cao 500m. Đây là công trình tự nhiên đầu tiên thuộc loại hình này được phát hiện trong hơn 120 năm qua.

Tháp san hô này nằm trong quần thể gồm 8 tháp san hô tách biệt trong khu vực có Rạn san hô Great Barrier, cung cấp môi trường sống quan trọng cho các sinh vật như rùa và cá mập.

Nhóm nghiên cứu đã lập bản đồ rạn san hô tách biệt này, phát hiện nhiều dạng sống khác nhau đang phát triển mạnh trong hệ sinh thái của rạn san hô, xác định được một số loài cá mới.

“Nhờ công nghệ mới vận hành như tay, tai và mắt của chúng ta dưới biển sâu nên chúng ta có thể khám phá những những điều trước đây chúng ta không thể làm được” – bà Wendy Schmidt, đồng sáng lập Viện Đại dương Schmidt, nhận định.