Sông Mekong ở biên giới Thái Lan – Lào – Ảnh: International River

Nghiên cứu hợp tác giữa Đại học Thanh Hoa và Viện Tài nguyên nước Trung Quốc cho rằng các đập thủy điện giúp giảm bớt vấn đề khô hạn bằng cách giữ bớt nước từ mùa mưa và tháo nước trong mùa khô.

Trong khi đó, từ lâu, đập thủy điện của Trung Quốc được cho là đã giữ nước cho thủy lợi hoặc thủy điện và gây ra thiếu nước ở hạ nguồn. Một nghiên cứu công bố vào tháng 4-2020 của Công ty tư vấn Eyes on Earth còn kết luận rằng các đập thủy điện của Trung Quốc đã giữ lại tất cả 47 tỉ m3 nước và làm trầm trọng hơn tình trạng thiếu nước trong một năm khô hạn ở hạ lưu.

Thời Báo Hoàn Cầu của Trung Quốc đã đưa tin về nghiên cứu mới của các nhà khoa học Trung Quốc và tự tin cho rằng kết quả nghiên cứu trái ngược với những cáo buộc thiếu thận trọng của một số nhà nghiên cứu nước ngoài đổ lỗi cho Trung Quốc về hạn hán ở các nước và mực nước thấp trên dòng sông, ám chỉ nghiên cứu của Eyes on Earth.

Ông Brian Eyler, giám đốc phụ trách chương trình Đông Nam Á của trung tâm nghiên cứu Stimson, đã chỉ ra một số sơ hở trong kết luận của nghiên cứu của các nhà khoa học Trung Quốc.

Cụ thể, tình trạng thiếu nước trên sông Mekong thậm chí xuất hiện trong mùa mưa nhưng các nhà nghiên cứu Trung Quốc không đề cập đến vấn đề này. Đập Nọa Trác Độ và Tiểu Loan của Trung Quốc đã giữ lại khoảng 20 tỉ m³ nước trong giai đoạn tháng 7 và tháng 11-2019.

Hiện tại hình ảnh vệ tinh cũng cho thấy các con đập này một lần nữa đang tích một khối lượng nước tương tự trong tháng 7-2020 và có thể kéo dài đến hết năm. Hậu quả là một số đoạn trên dòng chính sông Mekong có mực nước thấp nhất trong lịch sử.

Thuyền đánh cá trên sông Mekong gần thủ đô Phnom Penh của Campuchia – Ảnh: AFP

Nhà nghiên cứu Sebastian Biba của Đại học Goethe, Đức cho rằng các yếu tố môi trường như biến đổi khí hậu có ảnh hưởng tiêu cực, nhưng các con đập Trung Quốc làm vấn đề trở nên trầm trọng hơn và “phía Trung Quốc đã không làm gì nhiều để giảm bớt những lo ngại về các con đập của mình”.

Tổ chức phi chính phủ Mạng lưới của người Thái xem việc giữ nước trong mùa mưa rồi xả nước trong mùa khô mà các đập thủy điện Trung Quốc đang làm là đi ngược lại tự nhiên vì lũ là điều tự nhiên xuất hiện trong mùa mưa.

Vì đập thủy điện giữ nước trong mùa mưa, dòng chảy ở hạ nguồn ít hơn, làm rối loạn nhịp sống tự nhiên của thủy sản, nước không chảy vào các vùng đất ngập và cuối cùng tác động đến cuộc sống của con người và môi trường.

Trên thực tế lũ không phải là xấu. Trong lịch sử, lũ không được xem là sự kiện thảm khốc ở ven sông Mekong. Theo một nghiên cứu của Ủy hội sông Mekong (MRC) năm 2017, kinh tế mùa lũ mang lại 8 tỉ USD mỗi năm, trong khi chi phí thiệt hại thấp hơn, khoảng 70 triệu USD. Như vậy, lợi ích của lũ là đáng kể so với thiệt hại do nó tạo ra.

Ngoài giữ nước, các con đập còn giữ phù sa, cát và sỏi. Nghiên cứu của MRC chỉ ra rằng lượng phù sa trên sông đã giảm gần 77% so với điều kiện gần như tự nhiên của những năm 1990. Hậu quả là đáy sông bị mất cân bằng, đồng bằng bị sụt lún, làm giảm sâu hơn nguồn cung nước ngọt.

Các nhà nghiên cứu kêu gọi Trung Quốc công khai, minh bạch các số liệu về nước với các quốc gia liên quan. Hiện tại Trung Quốc chia sẻ dữ liệu về dòng chảy mùa lũ nhưng không cung cấp dữ liệu về dòng chảy trong mùa khô hoặc số liệu về phù sa. Thiếu số liệu, rất khó để đánh giá tác động của các con đập với hạ nguồn dù thiệt hại thì đã xảy ra rồi.