Nhà bên bờ biển hồ Tonle Sap – Ảnh: Phnom Penh Post

Việc xây dựng đập Sambor và Stung Treng có ảnh hưởng lớn đến Campuchia và ĐBSCL của Việt Nam. Với Campuchia, hai đập này sẽ làm ảnh hưởng đến thủy sản tự nhiên của biển hồ Tonle Sap, nơi có khoảng 1,6 triệu người phụ thuộc vào nguồn thủy sản ở đây. Hai đập này cản trở đường di cư sinh sản của cá thì toàn bộ cá trắng ở Campuchia và ở ĐBSCL sẽ không còn.

Đập cũng sẽ ảnh hưởng đến thủy văn của hồ. Các đập này là đập dâng thì về lý thuyết trong những năm bình thường các đập này làm giảm đỉnh lũ và tăng dòng chảy mùa khô, do đó dòng chảy ngược vào hồ sẽ giảm vào mùa lũ, nghĩa là giảm dung tích của hồ.

Còn khi gặp những năm khô hạn, các đập này dù là đập dâng vẫn có thời gian lưu nước, làm chậm đường đi của nước thì sẽ làm khô hạn gay gắt phía hạ lưu đập (ở Campuchia và Việt Nam) càng gay gắt hơn.

Theo đánh giá môi trường chiến lược 11 đập dòng chính Mekong mà tôi tham gia năm 2009 thì trong tình huống năm khô hạn, mỗi đập trong 11 đập này có thể lưu nước từ 1,5 đến 18 ngày, tùy theo đập lớn nhỏ. Vậy nước qua chuỗi đập có thể bị chậm cả tháng. Đối với ĐBSCL, nếu có hai đập này thì những năm khô hạn như năm nay làm mặn xâm nhập sẽ càng khốc liệt hơn.

Hai đập này sẽ càng làm giảm phù sa và cát về hạ lưu, gây gia tăng sạt lở bờ sông ở Campuchia và sạt lở bờ sông, bờ biển ở ĐBSCL.

Ngoài ra, đập Sambor tiềm ẩn một rủi ro thảm họa vỡ đập nguy hiểm. Theo thiết kế ban đầu, chiều cao từ chân lên đỉnh đập là 56m, ngang 18km, chắn ngang toàn bộ dòng sông, diện tích lòng hồ phía trên đập là 620km2, chứa nước ở cao trình 40m trên mực nước biển. Nếu được xây dựng, đây là một khối nước treo lơ lửng phía trên thủ đô Phnom Penh và ĐBSCL.

Giả sử có tình huống vỡ đập dây chuyền từ thượng nguồn, mà nỗi lo này không phải không có cơ sở vì đập thủy điện Xayaburi nằm trên vết đứt gãy địa chất, gọi là đường đứt gãy Điện Biên, dễ bị động đất. Nếu đập trên bị động đất vỡ thì đập kế tiếp vỡ, theo dây chuyền, đến Sambor sẽ tiếp tục vỡ. Khối nước khổng lồ ùa xuống sẽ là thảm họa khó lường cho cả Campuchia và ĐBSCL.

Theo tôi, việc hoãn phát triển thủy điện trên sông Mekong trong 10 năm của Campuchia cũng đồng nghĩa với hủy vì trong 10 năm tới khuynh hướng năng lượng khác thay thế sẽ phát triển mạnh, thủy điện không thể cạnh tranh với các nguồn năng lượng thay thế khác nên coi như Campuchia hủy các dự án này.

Hai đập ở Campuchia hoãn như thế thì đỡ lo cho ĐBSCL, nhưng các đập ở Lào vẫn tiến hành. Tôi cho rằng các nhà đầu tư quyết định đổ tiền vào thủy điện dòng chính Mekong là rất rủi ro. Ngoài việc gây ảnh hưởng tiêu cực lên toàn bộ dòng sông thì trong bối cảnh biến đổi khí hậu, vấn đề nước thất thường như vậy thì đầu tư vào thủy điện Mekong khó hoàn vốn.

Đầu tư vào thủy điện là đổ ra số tiền rất lớn ngay bây giờ và thu hồi trong khoảng 25 năm, nhưng từ đây tới đó thủy điện sẽ càng thoái trào, khó cạnh tranh với năng lượng khác thì nhà đầu tư có thể bị lỗ nặng. Trong khi đó, hàng chục triệu người dân các quốc gia vùng Mekong bị ảnh hưởng nặng nề.